Пераклад на расейскую мову гэтай кнігі пабачыў свет раней. І ў той час, калі кнігі актыўна чыталі і нават пакідалі свае водгукі. Вось і на кнігу Кульбака, на пераклад гэты, водгукаў было нямала. Яны настолькі розныя, што пацвярджае галоўную з ісцін: усе людзі розныя. Значыць, розныя чытачы. Але прачытаць іх цікава, у кожным разе, мне ў выніку захацелася прачытаць пераклад рамана на беларускую мову. Дарэчы, водгукі, за выключэннем аднаго, канешне, перакладзены. І недзе ў адным-другім адчуваецца нейкі нелітаратурны смак… А яшчэ нешта на ўзроўні інтуіцыі падказваемне, што ідыш у перакладзе на беларускую кладзецца лепш, чым на іншую мову.
Сталінскія рэпрэсіі абарвалі жыццё М. Кульбака. Так бы можа быць ён з часам развіў свой нібы наяўны талент, але не, не атрымалася. Твор прэсны, сумны, тэма ломкі векавых асноў у эпоху тэхнічнай, а таксама пралетарскай рэвалюцыі не развітая ні на грош. Я ажывілася пасля сотні безаблічных старонак, быццам аўтар набрыў на жамчужыну – электрычнасць урываецца ў побыт дрымучага люду. Здавалася б, як тут не разгарнуцца аўтарскай фантазіі! Ды няма, і тут поўны правал.
Увогуле, у чарговы раз пацвердзілася правіла – калі імя аўтара не на слыху, гэта нездарма: трэба праходзіць міма. Магчыма, у арыгінале ягоны твор гучыць, так часта бывае. Але я ідышам не валодаю, а на рускай у перакладзе я не прасякнулася. О, і галоўнае: аўтар зусім не валодае тэхнікай выяўлення і раскрыцця герояў твора: натоўп людзей імгненна ўрываецца на старонкі твора, і хто каму брат, а хто каму жонка, мабыць, вядома толькі аўтару. І калі ўжо аўтар даходліва не прадставіў герояў, то і я маляваць выдуманыя пісьменнікам генеалагічныя дрэва пагрэбавала. Увогуле, кніжка з тых, пра якія праз пару месяцаў не ўспомніш.
Кніга-двор, кніга-дом, кніга-сажалка з залатым карасём Усплёскваю рукамі, калі ўспамінаю. Гэта свята было, а не кніга. Яна і гучала сотнямі гукаў, і пахла сотнямі пахаў, і ў скокі пускалася, і рыдала ў мяне на руках. Заўсёды зараз будзе пад сэрцам. Добрая, мудрая, поўная хітрасці і суму. Кніга-двор, кніга-дом, кніга-сажалка з залатым карасём. Мая кніга пра Райсн, які стаў зусім прывідным, пайшоў пад зямлю, згінуў за платамі гета, у страшных расстрэльных ямах, з усім няхітрым побытам, мезузамі на дзвярах і песенькамі.
Кніга аб тым, што асуджанае знікаць. Аб нашай асуджанасці. З якой пяшчотай можна перабіраць старызну, якая засталася ад тых, хто пайшоў, з якой любоўю разглядаць убогую спадчыну слоўцаў, звычак, душэўных рухаў… Усё мне зараз родныя – тыя, якія ўнутры гэтай кнігі. І піша Кульбак незвычайна. Добра, ці проза гэта была? Жывыя, шчодрыя, панурыя, светлыя, рознакаляровыя словы – і ў кожнага свой характар. Мудрагеліста паўтараючыся, сплятаючыся, яны як шкельцы ў калейдаскопе – глядзі, здзіўляйся, лічы. А яшчэ спрабуй на густ. А яшчэ насі потым у кішэнях і час ад часу паказвай, расказвай, успамінай.
Вось піша пра Кульбака Рахіль Баўмволь, якая перакладала кнігу з ідыш на рускую: “У ім была рафінаваная еўрапейскасць і яўрэйская народнасць адначасова. <…>. Калі я перакладала “Зэлмэнян”, кожны радок спяваў ува мне…. Ён засмяецца, а табе плакаць хочацца, ён кальне, а здаецца, што пагладзіў”. Так. Здаецца, што пагладзіў. І яшчэ можна доўга адгадваць, дзе быў двор Зэлменавых у Мінску. І будзе адгадка. Усё было прыгодай.
На маёй кніжнай паліцы гэта кніга, якую абавязкова трэба чытаць. Тым, хто ўжо крыху пажыў, хто ведае казкі яўрэйскай Беларусі, у кім шмат любові. Абавязкова.
Бліскучая проза, бліскучы гумар. Разумееце, пераклад з ідіша на беларускую – гэта як з адной падпольнай мовы на другую. Смак у гэтым – асобы:) Безумоўна, беларускі моўны каларыт надзвычай удала тут глядзіцца:) Часам узнікалі ў галаве думкі: о, гэта ж магічны рэалізм такі, аўтар шмат у чым апярэдзіў свой час. Але: чытаў я гэтую рэч вельмі доўга. У гэтым бачу мінус. Вельмі канцэнтраваная проза, вельмі. Цяжка:)
У 1928 г. Майсей Кульбак пераехаў з буржуазна-польскай Вільні ў савецкі Мінск. У 1930 г. напісаў гэтую кнігу. У 1937 г. быў расстраляны. Кніга – акт духоўнай калабарацыі з татальным гвалтам эпохі, якое казала аб сабе як аб натуральным, якое вынікае з патрабаванняў часу і парадку рэчаў. Гісторыя гібелі яшчэ аднаго сямейства: амаль чатырыста старонак мы назіраем за распадам традыцый, сямейнай сувязі, гарадскога яўрэйскага этасу як такога. Шчаслівых у гэтай гісторыі няма: і тыя, хто імкнуцца адпавядаць эпосе, і тыя, хто супраціўляюцца – усе пад адным катком.
Расказана без спачування, з сарказмам, часам са злараднасцю. Мабыць, павінна была быць іронія, але яна ўвесь час выраджаецца ў нейкую дзіўную грымасу, у якой выразна пазнаецца боль. Тэкст вельмі няроўны: ёсць вельмі добрыя старонкі, напісаныя ў мадэрнісцкай традыцыі, ёсць – няўдалыя. Месцамі ўсё выразна хіліцца ў абсурд, але, на жаль, ненадоўга.
– Ведаеш, я часам гляджу на электрычнасць, як яна гарыць і думаю: дапусцім, няма Бога на свеце – ёсць электрычнасць. Ну як гэта ў цябе ўкладваецца ў галаве: вось гэтая лямпачка – гэта і ёсць Бог? (…) І што, калі я раптам зламлю лямпачку, дык ужо не стане Бога на свеце?.. І на ўсё ўжо тады напляваць?…
Кніга будзе цікавая тым, хто хоча даведацца пра жыццё ў Мінску 1920-х, пра беларускае яўрэйства як такое, пра эксперыменты ў мадэрнісцкай паэтыцы ў нашых шыротах і ўсіх дэманаў-прагрэсістаў ад малога да вялікага.
Кніга не да часу і не да месца. Я нават не магу ўявіць час свайго жыцця, калі б яна магла мяне зацікавіць. Некалькі фактаў:
1. Пісьменнік родам з Беларусі, няхай ён і габрэй, няхай ён і жыў потым у Польшчы. Фактычна, мой зямляк.
2. Кульбак – паэт, празаік з яго сумны. Адпаведна, “Зэлмэняне” атрымаліся не вельмі, параўноўваць з яго паэзіяй не адважылася, бо вершы не люблю, у іх не разбіраюся і ацэньваць не збіралася.
3. Зэлменяне – гэта род аднаго габрэя. Да чытання назва кнігі ў мяне асацыявалася з зямлёй, жыхарамі планеты Зямля, але не. Дзесьці аддалена ў сюжэце можна гэта ўлавіць, але трэба вельмі паспрабаваць.
4. Увесь твор прасякнуты гумарам. Але мне было не смешна. “Чаму ж тады гумарам?” – спытаеце вы. Таму што апісваюцца камічныя сітуацыі, якія крычаць: “Смейцеся, смейцеся ж!”. Я спрабавала, не атрымалася. “Тады ўсміхніся, усміхніся ж!”. Гэта я таксама спрабавала зрабіць. Не атрымалася.
5. Упамінанне сябе ж у творы як добрага паэта – не спадабалася.
6. Але! Кніга можа спадабаецца тым, хто цікавіцца гісторыяй простых людзей перыяду пачатку 20-го стагоддзя, калі прыйшоў камунізм, а таварышы не ведалі, што з ім рабіць…