Зайздрошчу тым аўтарам, якія свядома абіраюць для сябе нейкае месца для, скажам так, глабальнай яго распрацоўкі. Нехта піша пра Полацк, нехта пра Ліду, ну а Зміцер Дзядзенка – пра Оршу – гэта не першая кніга аўтара, дзе месцам дзеяння абраны гэты горад. Як хадзілі ў нас чуткі – самы бандыцкі горад за савецкім часам, дзе вечарам было рэальна небяспечна выходзіць па хлеб.
Не сказаў бы, што добра сканструяваны анонс, у якім акцэнт робіцца на дзіцячую дзяржаву, бо ад той дзяржавы колькі старонак у кнізе. А вось пра будні ЧК і фарміраванне будучага яе адданага байца – так будзе правільней.
Гэта кніга – добры адпачынак ад літаратуры філасофскай, дакументальнай і ўсякай іншай “сур’ёзнай”. Рэтра-крымінал? Мажліва. Але не забаўляльная. Як рухаючы канфлікт у цэнтры – медзяная жабка, для чытача загадка яе даволі празрыстая. Што праўда, прыкрасці ад тупасці герояў, якія ніяк не могуць здагадацца, што пачым, не ўзнікае, бо ўсё ў свой час…
Як бы сказалі раней, перад намі – палатно грамадскага жыцця адразу пасля рэвалюцыі. Аўтар імкнецца ахапіць ці не ўсе сферы, таму герояў у кнізе дастаткова многа. Але вось аб’ём – замалы для такой задачы. Таму “няма дзе разгарнуцца” – і не ўсе героі атрымаліся дастаткова выразнымі і запамінальнымі. Хоць кароткімі штрыхамі, дыялогамі Дзядзенка раскрывае іх мысленне ў пэўнай меры. Падазраю, што для многіх цяперашніх чытачоў маладзейшага пакалення што-нішто падасца адкрыццём.
З-за малога аб’ёму кнігі (аўтар – гультай, так я вырашыў для сябе) трансфармацыя галоўнага героя, досыць шчырага на першым часе юнака, у “сапраўднага чэкіста” не заўсёды псіхалагічна абумоўлена як след. Мне, прынамсі, не хапіла нейкіх штрыхоў, глыбіні пераўвасаблення. Але фінал спадабаўся, калі можна так сказаць пра расстрэл дэманстрацыі і мэтаскіраванае забойства падчас яго палюбоўніка сваёй былой дзяўчыны. Тут ужо маем “загартаванага байца”…
Увогуле ж, папярэджу, чытанне не абяцае весялосці, хоць што-нішто і выклікае ўсмешку. Кніга настоеная на болю, якога тут поўна. Тут жорсткасць і яе бязмежжа. І бязмежжа ўлады “чалавека з ружжом”. Правільней, з рэвальверам і пасведчаннем чэкіста.
Разам з тым, кніга не прэтэндуе на нейкае адкрыццё – гэта тая літаратура, якая ствараецца аўтарам менавіта для чытання, для адпачынку з кнігай колькі вольных вечароў. (Але ж пішам мы таму, што пішацца, без ніякай пэўнай мэты…). Адпаведна, кожны знойдзе ў ёй сваё. Нехта сюжэт і прыгоды, нехта – цікавосткі з мінулага, нехта ж мо зірне глыбей і пабачыць той міцэлій, з якога пасля прараслі грыбочкі…
Ёсць у кнізе досыць сімвалічны, як для мяне, момант. Пры ўсёй жорсткасці байцоў ЧК, як маладых, так і старэйшых, нечакана бачым іх чалавечае стаўленне да гібелі аднаго хлопчыка і знікнення другога. У нейкі момант нават не верыцца. Але прыходзіць разуменне: з аднаго боку, тут прадыктаваная праграма дзеяння, з другога – гэта апошнія праяўленні гуманізму учарашніх “простых” гараджан, сённяшніх чэкістаў, у якіх не дарэшты сумленне і розум замяніліся на дырэктывы і загады. Але тое яшчэ наперадзе…
Па сённяшнім часе роля беларускай літаратуры заўважна пачала акрэслівацца з двух бакоў. З аднаго, там дзе літаратуру бачаць як агітатара і палітінфарматара, – больш выпукла, бо гавораць уголас. А з другога – ускосна, але не менш настойліва, дзе раяць пісаць на “запатрабаваныя часам” тэмы і іх вітаюць. Ды ж каму як не беларускай літаратуры ведаць, што ўсякае кіраванне ёй прыводзіць да яе ж дэградацыі, прымітывізму, аднабокасці, як і ўсякая кан’юнктура. Не адзін раз выказваў думку, што сапраўдная літаратура павінна быць дзікім лесам, дзе кожнаму дрэўцу – месца, і хай сам цягнецца да сонца. А не вырабленым паркам ці дагледжанымі прысадамі. Таму – больш кніг, розных і ўсякіх. Галоўнае, каб цікавых. І яшчэ каб граматных. Згадаю пра сто разоў пісанае: кожнай кнізе рэдактар патрэбны заўсёды. “Гульні Цырцэі” – не выключэнне, на жаль, бо дзе-нідзе рука цягнецца па аловак.
…Якасць кнігі для мяне вызначаецца “паслясмакам”. Прачытаў тры дні таму, а героі помняцца, помніцца атмасфера, нейкія думкі палошчацца ў свядомасці – кніга атрымалася. Не дарэмна прачытаў.
Яшчэ б хацелася адзначыць адзін момант, які мяне напачатку трохі збянтэжыў, а пасля крануў. Пралог і эпілог. Якія быццам ніяк і не звязаныя з агульным тэкстам. (Ды сувязь ёсць.) Пададзеныя гэтак жыва і натуральна, што запамінаецца і Жорык, і Светка. І іхнія жыццёвыя трагедыі. Што праўда, у кожнага – свая, і свая мерка трагедыйнасці. Зрэшты, як ва ўсіх нас…
В. Г.
І замест пастскрыптума. Цырцэя нікуды не падзелася. І гульні яе працягваюцца па сёння.