У элегічных светлых арабесках успамінаў Ірыны пра дзяцячыя і дзявоцкія гады, дзе перамешваліся сонечныя сунічныя паляны з сівым калючым крыгаходам, які часам не прыносіў хутка чаканай вясны, пра пчол сказана мімаходзь, але неяк магічна, як пра Бога, родныя імёны, родны хутар, кросны, жаніцьбу Цярэшкі, – ПЧОЛЫ не здыхалі, а ПАМІРАЛІ, як людзі…
Мяне гэтае чуйнае назіранне за словам кранула да неверагоднасці, бо ў нас гэдаксама гаварылі: гэтай зімой памерла дзве сям’і пчол. Прыпомніліся пчолы Скарыны, Максіма Гарэцкага (як “ходзяць” за пчоламі), мае ліпеньскія ласкавыя пчолкі, кароценькія, кругленькія, што поўзалі ў мяне па руках. Я збіраю кветкі і лісты мелісы, а яны – мёд. Я шосты, самы малодшы ў сям’і. Усе браты і сёстры паўміралі. Памятаю, калі хавалі майго старэйшага брата , самы большы з васьмі унукаў, якому належала пераняць пчаліную гаспадарку, дакрануўшыся рукой да труны, якую паставілі пасярод двара побач з вуллямі, падышоў да крайняга і паклаў на яго сваю ўжо дарослую далонь… Каб вяліся, слухаліся і не паміралі.
Аўтарская заўвага пра пчол настроіла мяне на рамантычны лад, як і сама сінтаксічна рытмізаваная назва кніжкі – “Нашых дзён крыгаход”.
Ірына – мая зямлячка, маладзейшая за мяне на гадоў 15. Наша гаворка і оптыка, вакаём успрымання жывога слова, як па мне, вельмі падобныя. Ірына – укасцеленая каталіцкая верніца, стрыманая ў слове, добрая стылістка. Я – разбэрсаны пантэіст, германіст паводле базавай адукацыі. Збіраючы у нашым садзе пад ранэткай і белінай паданкі (маці сварылася, каб зялёных не рвалі), складаў сам сабе малітву: “Госпадзе Ісусе Хрысце, дай жа мне яблык у лісьце, калі ападыш не знайду, тады галінку заламлю…”. Зраблю залом, як на жыце… Нядобрая малітва. Але тут жа, як толькі прамовіў малітву-заклён, пальцамі босай нагі знаходзіў паданку сярод травы і лісця…
Ірыніны і мае бацькі пасля Рыскага міру раслі па розныя бакі беларуска-польскай мяжы. Туі, якія раслі у Празароках, Глыбокім ці Падсвільлі, мы называлі “заГранічная елачка”, з выбухным “г”. Што нас яднае: у нашых бацькоў была свая зямля, уласныя дзялкі ворнай зямлі, пакосу, лапікі лесу. Мае бацькі пазбавіліся гэтага на гадоў 25 раней. Ірына нарадзілася на пачатку змрочных гвалтоўных 50-х, калі знасілі хутары на цэнтральныя сядзібы, ва ўсходніх землях узбуйнялі калгасы, развітваючыся з рэліктами “прышчэпаўшчыны”, калі калгаснікі яшчэ не мелі пашпартоў. Наш “Чэкіст” – усяго хат 30 – аб’ядналі з шасцю суседнімі вёскамі. Атрымаўся – “Імя Ільіча”. Імя правадыра належала пісаць з мяккім знакам. . Хаця кругом жылі Іллюкі без мяккага знаку і было урочышча з такой назвай.
Ірына, бадай, належыць да тых апошніх магіканаў жывога беларускага слова, якое яшчэ пакуль гучыць на нашых тэрэнах. Яна ўзгадвае імёны сваіх родных і суседзяў, якія захаваліся і ў маёй памяці. Дажыўшы да сярэдзіны 9-га дзясятку, калі заходжу ў аўтобус, метро ці бываю на якой-кольвеч “зьбюрцы” аднадумцаў, лаўлю сябе на тым, што я – самы старэйшы.
Пройдзе яшчэ гадоў 10, і не будзе ў нас носьбітаў жывога слова, не будуць помніць, што былі ў нас некалі Матруны, Тэклі, Мардоты, Анелі, Віргусі, Вацюкі, Вінцэнтыя, Пранусі, Спірыды, Казюкі … А грэцкае ж скарочанае Θέκλα паходзіць ад „Theokleia“. Тэо =Бог. Κλέος = слава. Спірыд (ст.-гр. Σπυρίδων) значыць “моцны”. Віргуся – цнатлівая…
У РОДНЫМ СЛОВЕ – ПРАГА СВАБОДЫ І ГОДНАСЦІ
Чытаючы Ірыніны абразкі-успаміны, не магу пазбавіцца ад пачуцця, што чытаю Коласаву “Новую зямлю”: чалавек на сваім лапіку зямлі – сапраўдны гаспадар. Свая зямліца не падманіць …
Калі твой сад становіцца ўсіхным і калгасны стораж гатовы надаваць табе кухталёў, ты бяжыш “су плачом” з пустым кошыкам дадому да маці.
Цяпер, параўноўваючы зборы зерня з гектара ў беларускіх цэнтнерах (100 кг) і ўдоі малака ў літрах у нашых спраўных дзяржаўных гаспадарках з фермерскімі ў Польшчы, Галандыі, Швецыі ў “двайных цэнтнерах” і літрах з улікам тлустасці, заўважаю, што нашы не такія і благія.
Але ж у нашых добрых гаспадарках нават механізатар, што добра зарабляе ў пільніцу, ніколі не будзе настолькі заможным, у параўнанні з заходнім фермерам, каб жыць не выснаджваючыся, працаваць размерана, адпачываць, зімой ездзіць глядзець іншыя краіны, даваць стартавы капітал дзецям – быць самадастатковым і шчаслівым, а не выжываць.
Жарнасекаўскія дзеткі – эмацыйна багатыя, чуллівыя, не церпяць крыўду і недавер, паважаюць Бога і бацькоў.
Вось дзяўчо, што прагне чытаць, пяцігадовае, яшчэ не школьніца, з дазволу настаўніцы сядзіць на ўроку ў школе … Узгадваюцца коласаўскія “дарэктары” і “начаткі”, што ленаваты хлопчык выкінуў у снег за хату…
Аўтарка, малое дзяўчо, што рана пачала чытаць дарослыя кніжкі, таемна прачытвае раней за сваю большую сястру французскі раман, якая хавае яго ў падушку.
І ў зусім дарослай Ірыны Жарнасек застаюцца такія ж вострыя ўсмешлівыя дапытлівыя вочы, як у малой Іры Балобан. Гэта я кажу, гледзячы на дзіцячае фота аўтаркі і цяперашнія здымкі ў інтэрнэце. Ірыне не вельмі падабаецца бацькава прозвішча. … Але ж “балабан” – гэта птушка сямейства сакаліных, што лятае высока і бачыць далёка.
Жарнасек – грунтоўнае, жыццядайнае імя асобы, што майструе жорны, на якіх мелюць жыта жыцця. У сям’і Балобанаў малоў толькі бацька. Бо сын рана памёр, а засталіся адны дзяўчаты.
Даводзілася мне малому таксама адбываць сваю радоўку на жарнах. Давяралі малоць толькі асыпку для свіной ежы. Помню слоўцы: мялён, ечаЯ, абечаЯ, под, біць жорны, парпліца.
У Ірыны шмат руху і дзеясловаў: дзяўчаты і хлопцы “карагодзяць”, сястра Ядвіга “летуе” у бацькоўскай хаце, родныя “лістуюцца”, закаханыя “падчэкваюць” адно аднаго ў радасным трымценні, … І калі некаторыя гойдышаўцы ўжо “спачываюць” на магільніку ў Задарожжы блізу касцёла, – ва ўспамінах пра іх ў Ірыны на душы заўсёды светла.
Гэтую светлую кніжку немагчыма пераказаць. Яе трэба чытаць. Там і пра Каляды, і пра Трох Каралёў, і патэфон, і пра формулу шчасця, і пра валёнкі, і пра латышоў, і пра палякаў, і пра жорны, і пра торбачкі з вайсковых гімнасцёрак. Сапраўды – арабескі, але з выразнымі контурамі дысцыплінаванага летапісца.
Студэнту-філолагу ці журналісту можна пісаць даследаванне пра стыль аўтаркі (трапнае слова на сваім месцы, не дзіцячыя акварэлі на мокрай паперы), лексічны склад, арганічнасць дыялектнага і літаратурнага (асабліва пры перадачы рэлігійных рытуалаў), алюзіі, іронію, фігуры змоўчвання каталіцкай верніцы, народны сінтаксіс і устойлівыя спалучэнні, якія можна аднесці да анаматапейных адзінак, што ў нас не апісана сістэмна ў лексікаграфічнай форме (“і тут—на табе”, “аняго ж”, “ага”як ўстаўка пры маналогах і г. д. ) і пра шмат што іншае. Як даць дэфініцыю выразу “рабі-рабі ды папраўся”, калі ён выкарыстоўваецца ці то як азначэнне ці то характарызуе прымету дзеяння? Паспрабуй перакладзі на замежную мову. Кажу як прафесійны перакладнік.
Што б тут пакрытыкаваць? Атрымаліся адны суперлятывы і ляудацыі.
Аўтарка любіць спалучэнне “вельмі шмат”. Гэта, пэўна, ад шырыні натуры. Як па мне, дык занадта шчодра. У маёй Будзькаўшчыне гаварылі “вельмі многа”. А “шмат сала” без “вельмі” – гэта ладная крыга, ды яшчэ думаецца, што пальцы на чатыры таўсціні.
Нарэдчас праскокваюць прыгожыя газетна-публіцыстычныя журналісцкія бранзалеткі, што парушаюць народны наратыў. Гэта маё вельмі асабістае адчуванне. Але гэта – парушынка ад кветкі, што зачапілася за прыгожую сукенку. Можа, гэта мне проста ў вока нешта папала?
У далёкім 1953-м годзе на хутары Чаранкі, што на Глыбоччыне, пятай у сям’і сялян Александрыны і Франака на “палку пры печы” нарадзілася дзяўчынка Ірына. Амаль праз 70 год яна распавяла нам, добрым людзям, пра сваё цудоўнае дзяцінства. У адрозненне ад Алены Васілевіч (трылогія пра Ганьку) аўтарцы не было патрэбы пра нешта змоўчваць.Атрымалася праўдзівая гісторыя вялікай сям’і. Шмат чаго ў той гісторыі супадае з маёй, хоць я і маладзейшая і нарадзілася ў мястэчку, дзе размаўлялі па – расейску. Але, як і ў мноства людзей з Заходняй Беларусі, меўся і ў маім родзе хутар. Усё, што засталася – груда камення.І поле “збэрсанае разорамі ад трактараў”.
Дзяўчынка Ірына была с характарам, уся ў бацьку, што і “дэзерцірам” за сваё жыццё пабыў, і праз рызыкоўны ўчынак выратаваў сям’ю ад раскулачвання. Што казаць, нават у сталым узросце, аднойчы ляцеў на матацыкле, рыхтык каскадзер. Жонка Александрына, сірата пры жывой маці, апроч ўмення і ткаць і вышываць, і яшчэ сама меней 25ці – здольнасцяў, магла пры патрэбе (а яе было ў тыя часы шмат – партызаны, стукачы, перапісчыкі маёмасці ) абараніць і дзяцей, і мужа. Бабуля Францішка, казачніца і аматарка хадзіць басанож, мела свой погляд на жыццё . Вядома, што ў такім асяроддзі дзіцё расло з характарам. І праз свае прыгоды колькі разоў магло дачасна пайсьці на той свет.
Пра тое як ейная сям’я (сем чалавек) жыла ў палове новай хаты ў Гайдышаве(куды вымушана пераехала праз адсяленне), пра норавы “панскага пасёлку”, сяброў з замежжа, гойсанне на ровары, гульні і сялянскую працу напісана Ірынай Жарнасек яскрава, з гумарам і цеплынёй. Школьныя праблемы праз прыналежнасць да каталіцкай веры, шматлікія забароны і несавецкія ўчынкі пазнавальныя. З сям’і настаўнікаў, ведаю, як вымушалі камуністыя сачыць за дзяцьмі. Машынка “Zinger” і кросны, патэфон і кіно, скубенне пер’ я і бураковыя дзялкі. Жыццё беларускае, са святамі і трагедыямі. Цяжкае і шчаслівае.
Верны кавалер Янак называў у свой час Ірынку не інакш, як Чырвоным каптурыкам. Нядаўна (інтуітыўна) я менавіта так назвала Ірыну Францаўну ў віншаванні з Днем народзінаў. Чырвоны каптурок, які здолее адолець любога Воўка. То бок не змянілася ні кропелькі.
Кніжка з цудоўнай мовай (паласястая посцілка, былі ў нас непераліўкі) і светлай тугой аб тым часе, на які немагчыма забыцца.