“Палячыце нас, доктар!”
(З нагоды выхаду выбранага Алеся Наўроцкага ў серыі “Беларускі кнігазбор”)
Непрыкметную кніжачку ў мягкай блакітнай вокладцы я выцягнуў з стоса макулатуры ў парадку азнаямлення, разгарнуў на выпадковай старонцы, як раблю штораз перад вялікай колькасцю незнаёмых іменаў… і прачытаў кнігу 2 разы за вечар, а зранку яшчэ раз. Размова пра зборнік паэзіі Алеся Наўроцкага “Неба ўсміхаецца маланкаю” (1962). Здавалася, што патрапіў у нейкі паэтычны пазасвет, бо такога белліта да гэтага на вочы не патраплялася – нават не ведаю, ці ёсць больш вітальная кніга вершаў па-беларуску – здавалася, жыццё сокам лілося з кожнага радка паэта.
Друг мой,
Каб толькі ведаў ты, як бывае мне
Нязносна!
Каб толькі ведаў ты, мой друг!
Я тады ўяўляю
Вясновы, росны,
Запырсканы сонцам луг.
Я ўяўляю, што я – бацька
І з ношай сена іду да сядзібы.
Пот градам.
Займае дух.
І насустрач сын мой маленькі
Выбег:
“Тата, ношу давай панясём удвух!”
І хоць каляіністая дарога,
І хоць смыліць параненае калена,
Я сына свайго малога
Саджу на ношу сена.
Усмешка за нос мой чапляецца ў тую ж
Хвіліну.
Так лёгка натруджанай маёй спіне,
Нібы нясу я не ношу з сынам,
А сын разам з ношай нясе мяне.
Друг мой,
Каб толькі ведаў ты, як бывае мне
Нязносна!
Каб толькі ведаў ты, мой друг!
Я тады ўяўляю
Гэты вясновы, росны,
Запырсканы сонцам луг…
(“Другу”, 1954-1961)
На філфаку мне вучыцца не давялося, у школьнай праграме прозвішча Наўроцкі не згадвалася пагатоў. Не скіруй выпадак маю увагу на дэбютную кніжыцу маладога паэта, знаёмства з цяпер ужо любімым аўтарам не адбылося б. І стала так па-дзіцячы крыўдна, быццам, цябе абабралі альбо несправядліва пакаралі няведаннем, што можна інакш – незацугляна, шырака, смела…
…Не мыльная пена зляцела з коней былінных —
дзе-нідзе бялее набраклы вадою снег.
I не шабельны звон зазвінеў над лагчынай —
ручаі звіняць, з узгорка ўзяўшы разбег.
Пазіраеш — і травы зямлю пакрылі.
I куды вачыма ні кінь —
начапілі бярозы зялёныя крыллі
і ўзлятаюць пад неба сінь…
(“Чатырохгранная ваза”, 1958)
Сэрфінг па сеціве не даў і старонкі звязных біяграфічных звестак. Але прынамсі стала зразумелым, чаму аўтар знік з радараў, ці хутчэй нават чаму яго “знікнулі” з тагачаснага літаратурнага поля – актыўная грамадзянская пазіцыя, непрыняцце знешняга ўціску, барацьба супраць канрэтных праяў гвалтавання асобы, як то карная псіхіятрыя, праз выпрабаванні якой давялося прайсці і самому Алесю Наўроцкаму і, калі казаць пра літаратуру, – аўтарская эстэтыка, ад якой у многіх саветскіх рэдактароў ды крытыкаў ( а гэта 50–60-я гады) валасы станавіліся дыбарам.
Сена-сена зграбаць трэба!
Сцяпан, Іван, Сымон, Лявон ідуць
З граблямі.
Хтосьці з іх прамовіў:
– У мяне свярбіць пазногаць мезенца левай нагі.
І пачалося:
– Дай я пачашу табе гэты мезенец.
– А я збегаю за зёлкамі да цёткі Тэклі,
Прыкладзём – дапаможа.
– Давайце будзем часаць наперамену.
– Я пачашу – ты адсапнеш.
– Я адсапну – ты пачэшаш.
– А я буду падтрымліваць нагу.
– А я прыкрываць ад сонца, каб не пякло дужа.
– А я ножыкам адразаць пазногаць.
– А я пазногаць аднясу ў яму.
– А я буду дапамагаць табе несці пазногаць:
Ты ж не данясеш: у цябе хворае сэрца. –
Сена ляжала, слухала і гніло.
(“Элегіі” ІІІ, 1958-1961)
Даведаўшыся, што ў серыі “Беларускі кнігазбор” наступнай выйдзе менавіта кніга Наўроцкага, я ледзь не падскочыў: па-першае, знайсці старыя выданні даволі цяжка, а, па-другое, дзе тут не ўсхвалявацца ад “перажыткаў старажытнага светасузірання” з гэткімі супадзеннямі: ад моманту, калі я ўпершыню пазнаёміўся з новым для сябе паэтам, да выхаду новага кнігазбораўскага тома прайшло не болей за месяц.
Укладальнікам кнігі выбраных твораў выступіў Віктар Жыбуль, праз яго ж дайшлі звесткі, што, падбіраючы матэрыял, рэдактарам прыйшлося адмовіцца ад цыклу вершаў “Элегіі”, самых, што ні ёсць, мадэрновых (глядзі верш пра пазногаць крыху вышэй), ад чаго за чытанне прымаўся з невялікай трывогай. І скажу папраўдзе быў сапраўды крыху засмучаны, бо першыя два зборнікі “Неба ўсміхаецца маланкаю” і “Гарачы снег” былі прадстаўлены ўсяго толькі на 22 двух старонках, а больш познія творы ( зборнік “Пакаленні і папялішчы”, вершы 2000-х) за некалькімі выключэннямі пісаліся ўжо без жыццядайнага агню, які іскрыў напачатку.
Дарэчы наконт выключэнняў, аўтар многія вершы і паэмы дапрацоўваў цягам дзесяцігоддзяў, як паэма “Палячыце нас, доктар!” (1955–2009) і задумкамі яны сягаюць, яшчэ ў росквіт паэтычнай моцы Алеся Піліпавіча – пару яго навучання на фельшара, а пазней – урача.
Мілы доктар наш,
доктар мілы,
выпішыце нам здароўя чарнілам!
Просім вас,
просім
знішчыць вайны мінулай цень.
Выпішыце нам здароўя
па кропель восем
перад ядой тры разы ў дзень.
Паміраць нам рана,
прыбінтуйце здароўе да раны.
Закапайце здароўем вушы,
бо мы не чуем,
калісьці былі аглушаны.
Мы ведаем:
і вам нялёгка –
на вас прама
вайна нацэлена
з кожнага шрама.
(“Палячыце нас, доктар!” 1955-2009)
Калі параўнаць літаратуру з лекарствам, то Алесь Наўроцкі, здавалася, можа падабраць любыя паэтычныя медыкаменты: тонкая лірыка, філасоўская і грамадзянская паэзія, мініяцюры, паэмы і ўсё з багатай прафесійнай інструментоўкай – на любы густ, на любую хваробу. Але хто будзе лячыць самаго доктара?.. Пра іншага Алеся, нам распавядае проза.
Аповесці і раманы Наўроцкага (“Дома”, “Валун”, Прыпяць”) нечым нагадваюць псіхааналітычныя дзённікі, альбо гісторыю “захворвання”: спробы разабрацца ў сваіх сэксуальных праблемах, немажлівасці наладзіць міжасабовую камунікацыю і нарэшце адказаць на пытанне “Чаму я такі?”.
Зноў і зноў аўтар пракручвае ў галаве падзеі мінуўшчыны. Асабліва акцэнтуючы ўвагу на момантах асабістай паразы, нясмеласці ды сваёй няздарнасці. Свет рэальны і прыземлены дысануе з светам уяўленым, дзе, быццам багіня, жыве яго першае каханне, яго прыўкрасная дама. І чым вышэй ляціць буйная фанатазія, тым гарчэй успрымаецца асабістая нягегласць, бясконцыя параўнанні, неўрозы і ціхія гістэрыкі:
… З імі будзе ўсё тое, чаго з ім, Алесем, ніколі-ніколі не здарыцца… Пры гэтай думцы Алесь як бы прыслухаўся да свайго цела, як бы паглыбіўся, як бы нырнуў у яго, можа у мільённы раз уявіў яго распаўнелую бездапаможнасць ля той невядомай прыгажуні, якая замрэ і прылашчыцца пад коўдраю ў наструненым чаканні. Пры гэтай уяве Алесю хацелася са стогнам абрушыцца на траву, распластацца на ёй у галошаннях…
(раман “Прыпяць”, 1970, 1975-1976)
Успрыняцце свету аўтара і, адпаведна, яго творы набываюць ярка акрэсленую эратычную афарбоўку, увага акцэнтуецца на самых нязначных праяўленнях узаемаадносін палоў, як то двусэнсоўныя словы, гульня паглядаў, выпадковыя дакрананні, ад вока аўтара не ўцякаюць прывабныя выгіны сцёгнаў, грудзі і іншыя часткі дзявочага цела. Разам з тым Наўроцкі спачатку інтуітыўна, а потым наяўна ўсведамляе, што гэтая самая сіла, якая разбурае яго знутры, ёсць тым, чым жывіцца яго слова. І ізноў спачатку інтуітыўна, а потым усвядомлена ён не дае сабе нават магчымасці на “звычайнае чалавечае” шчасце, баючыся згубіць вялікую і вельмі значную частку асобы.
“Можа, тое, што прымушае галасіць мяне, – і ёсць самая патаемная песня мая, на горла якой пакінуў запавет наступіць мой трыбунны настаўнік? Але ці трэба на яе наступаць? А калі не наступаць, то дзе знайсці адвагі і слоў?” Хіба ён, Алесь, хоць калі-небузь асмеліцца ўпусціць чытачоў у гэты свой пакой? Гэта ж проста жах! Ён доўга так думаў, звесіўшы галаву, і круціў аўтаручку і адчуваў, што так, як пісаў раней, пісаць немагчыма. Цікава, а ці згадзіўся б ты адрачыся ад гэтай сваёй аўтаручкі, ты, прыдаўлены гэтым цяжарам болю, такім цяжарам, што, здаецца, яшчэ нейкі міг, і хрупне твой хрыбет? Цікава, ці згадзіўся б? Ён задаваў сабе такое пытанне і адчуў, як яно разрывае яго на дзве палавіны…”
(раман “Прыпяць”, 1970, 1975-1976)
Пэўная адасобненасць і замкнёнасць у сваім літаратурным свеце надала аўтару цікавыя і пазнавальныя індывідуальныя рысы, незалежнасць у тэмах (постваенны сіндром, рэпрэсіі, эратычныя перажыванні…) і сродках, магчымасць самому мераць сябе з іншымі. Але, калі ў выпадку з першай кнігай гэта сыграла на карысць, то далей творы робяцца ўсё больш герметычнымі, успаміны і энергіі, якія іх спараджаюць, застаюцца ўсё тыя ж. Ад таго і самапаўторы, і кружлянне вакол усё тых самых думак, дзе ўсё менш і менш застаецца месца для чытача. Бо ці трэба чытачу сапраўдны Алесь Наўроцкі, калі ў яго так хораша атрымліваецца прыдуманы?
“…Успомнілася танклявая кніжачка-брашурка, на якой стаяла яго прозвішча. Ён падумаў, што завостраныя і счэпленыя рыфмамі радкі ў гэтай брашурцы, радкі, якія вымудрыў ён у прамежках між лекцыямі па анатоміі і фізіялагіі, – гэта адзінае, што ад яго застанецца. Але хіба па гэтых радках хоць прыблізна можна меркаваць пра яго сапраўднага, а не выдуманага? Сапраўдны – вось я, тут, на гэтай рыпучай канапе, а грукат усёй планеты, які я заціснуў у тую брашурку вершаў, недзе далёка-далёка ад мяне… А што, калі тое пачуцце было, скажам, і ў каго-небудзь другога? У таго, хто грукат планеты раскаціў у свае трынаццаць тамоў? Аптымістычныя вершы і зусім неаптымістычны халадок рэвальвернай адтуліны, нацэленай на скронь…
“Не я першы, не я апошні”, – падумаў ён, засынаючы.”
(раман “Прыпяць”, 1970, 1975-1976)
Прыемна, што імёны таленавітых аўтараў не знікаюць у стосах спарахнелых кніжак. Асабліва тых творцаў, што не пабаяліся сказаць сваё, ні на чыё не падобнае слова. Бо чым яшчэ мусіць займацца паэт, як не пошукамі свайго Я, чым яшчэ мусіць займацца празаік, як не пошукамі адказаў на пытанне: “Чаму мы такія?”
Што ні дзень я ўсё болей іржою заростаю,
Дождж абгрыз мяне, камень вытупіў
Лязо вострае.–Я валяюся пад яблыняй,
Пасаджанай мною ў асеннюю ліставерць,
На яе пазіраючы,
Лягчэй сустракаю смерць.
(“Рыдлёўка”, 1957)