(водгук на ранейшую кніжку фрэсак аўтара)
Як па мне, то напісаць рэцэнзію на зборнік апавяданняў немагчыма. А калі гэта зборнік, у якім шмат кароткіх апавяданняў, то і пачынаць не варта. А калі на вокладцы надрукаваны водгук спадара Акудовіча, то адна думка пра ўласную рэцэнзію – ужо грэх 🙂
А калі па сутнасці, то харошая кніга для няспешнага чытання і атрымання эстэтычнай асалодны. Прыемны бонус – пяць-дзесяць гісторыі са сваімі героямі назаўжды зачэпяцца ў памяці і непазбежна будуць усплываць пры згадванні пэўных рэчаў ці падобных збегаў абставінаў.
Пачну з напісанага ў ФБ: фрэска ў сваёй сутнасці, а не тэхніцы выканання, – эпізод, сцэна, урывак. Гэта гісторыя без пачатку і канца. І менавіта такімі з’яўляюцца фрэскі Пятровіча – тут у кожнай кароткі эпізод быцця. Ягоная проза і ў апошняй кнізе – гэта быццам выхаплены з цемры вулічным ліхтаром светлы круг, у якім ты бачыш усё да драбніц быццам, ды не ведаеш, адкуль пачынаецца дарожка і куды яны прывядзе. І важны элемент фрэсак, як тых, сапраўдных, што ствараліся старажытнымі грэкамі: няма тлумачэння прычын і не праглядваюцца наступствы.
Яшчэ адна прыкмета фрэсак Пятровіча, іх асаблівасць, што набліжае твор літаратуры да выяўленчага мастацтва: максімальная, скажу так, візуалізацыя.
Помніце, мо ў школе даводзілася пісаць сачыненне, ці быў вусны адказ па вядомай карціне “Няроўны шлюб”? Насамрэч жа, у карціне сапраўднага таленавіта майстра схавана столькі жыцця і столькі характараў, што хапіла б на цэлы раман. У Барыса Пятровіча быццам негатыў: ты чытаеш і бачыш карціну. Вось стары шынок, паўцёмны і змрочны, вось ягоны гаспадар лісліва ўсміхаецца расейскаму казаку; стол з мядовай брагай, казакі, рассеўшыся вакол яго гаспадарамі; яшчэ колькі казакаў цягнуць з шынка дзяўчыну, яе мілы твар скажоны застылым адчаем і нямой малітвай аб паратунку, вось сальныя рылы колькіх казакоў, якія ільсняцца ад уяўлення ад будучай “пацехі”; і вось мужчына-вандроўнік за сталом, чужы гэтаму часу і гэтаму месцу – і адначасова родны яму і той дзяўчыне, і вочы ягоныя з застылай бездапаможнай нянавісцю…
Вусціш, бяссілле і бездапаможнасць чалавека перад абставінамі ў фрэсках Пятровіча іншым разам сягаюць такой глыбіні, што захлынаешся ў сваім ужо бяссіллі хоць нешта змяніць, бо ж бачыш скрозь радкі сапраўдную гісторыю, дзікунскую ў сваім вар’яцтве несправядлівасць – і разумееш, што нічога не змяніць ужо… Прачытайце пра сям’ю настаўнікаў і арганізаваную імі школку. Для мяне тым больш балюча, што вось, маю здымак сапраўдных тых вучняў (няхай і другіх) ля царквы пасля малебну, вось святар з маладымі настаўніцамі…
Ці можна змяніць? Бо ж адтуль, з таго мінулага цягнуцца ў сучаснае шчупальцы д’ябальскай улады азвярэлай ад безадказнасці большасці…
Сабраныя ў апошняй кнізе фрэскі Пятровіча – гэта мікс з новага і лепшага, гэта той вытрыманы напой, наш беларускі, можа, настоены на святаянніку і палыне, які льга піць толькі патрохі, па чарачцы-дзве за дзень, а лепш ціхім вечарам на самоце. Проза, якая не хоча быць праглынутай за раз, бо папярэдне прачытаная фрэска маю такую канцэнтрацыю і аголенасць пачуццяў і думак, адчуванняў, што пачынаеш чытаць другую – і спыняешся, бо прысмак першай дасюль у табе, ён хоча быць адчутым дарэшты, зразумелым і перажытым. Добра, што я куру – цыгарэта дапамагае ўлегчыся шквалу роздуму.
…Фрэска-ўспамін аб злоўленых вераб’ях, якія купаючыся ў пяску, даваліся лёгка ў рукі вясковаму хлапчуку… Фрэска прысвячаецца Андрэю Федарэнку, і сутнасць яе гучыць рэфрэнам “Дзікаму лугу” аўтара-сябра:
Суседскія хлопцы ды дзяўчаты толькі смяяліся з маіх спробаў і прызнанняў, што некалі я лавіў канаплянікаў голымі рукамі…Вераб’і таксама ведаюць, калі і каму можна паддацца — хто іх зловіць і адпусціць. Не дзеля пахвальбы, а дзеля маленькага шчасця першае закаханасці.
Асабістае шчасце трэба берагчы ад чужых вачэй і вушэй…
Мае рацыю аўтарка водгука вышэй – няпроста расказваць пра такую кнігу.
Нельга не сказаць пра мову аўтара – падобную на вытанчаную вышыўку майстрыхі, дзе ні вузельчыка, ні выпадковага колеру ніткі мулінэ. І здаецца, быццам жа гарадскі чалавек – Барыс Пятровіч, але як смачна размаўляюць ягоныя ці то дзяды, ці то жанкі вясковыя…
Дзе сустрэнеш апісанне простага і знаёмага і адчуеш амаль тактыльны кантакт:
акуратны прыемна-цвёрды, суха-слізкі, востра-рабрысты пачок
Дзе думкам – раздолле ў кароткім радку:
дзе зло змагаецца са злом і перамагае
Дзе парадаксальнасць пачатку:
Ён злез з дуба чатырнаццатага траўня ў сямнаццаць нуль-нуль.
Дзе ўжо мне зразумелая філасафічнасць:
Не, я не пастарэў, я застаўся маладым, і ў гэтым мая трагедыя. Трэба ўмець быць старым…
воблакі, якія скрозь дзень плылі розныя; жанчын, якія былі такімі непадобнымі ў сваёй аднолькавасці; і кнігі, кнігі, кнігі, якія хавалі між старонак столькі таямніцаў, што кожная спазнаная аддаляла ісціну, і ён зноў і зноў пераконваўся, што прызначэнне кніг — гарэць, быць часовымі, а не вечнымі, несці смуту ў розум, а не веды.
Дзе роздум пра жыццё, які прымерваеш на сябе і жахаешся таму, як падобна:
Яму здавалася, што ён у параўнанні з імі застаўся тым самым хлапчуком — наіўным і нясмелым, а яны вакол яго — прывіды, страшны сон… Гэта ён, дванаццацігадовы, заснуў і сніць сон пра сваю мажлівую будучыню. Жахлівую будучыню… («Дзе і калі я ўжо бачыў гэты сон?»)
Не, ён не спіць. Ён быў за мяжою і сустракаў там сваіх аднагодкаў — тонкіх і тоўстых, здаровых і хворых, але — шчаслівых!!! А тут — як у змрочным мроіве — ніводнага радаснага твару, ніводнай прыязнай усмешкі. Нават пры сустрэчы тых, хто дваццаць-трыццаць гадоў не бачыўся. Не радасць — жах на тварах.
Жах!!! Жыццё па сутнасці пражытае, а яны ж яшчэ не жылі — падумаў ён. Мы састарэлі не жыўшы. Учора мы, хлапчукі і дзяўчаткі, пасля выпускнога ішлі шчаслівыя ў жыццё, а сёння — праз дваццаць-трыццаць гадоў угледзеліся ў свае твары і падумалі: а дзе ж мы былі ў гэтую ноч?
Калі выходзяць такія кнігі, калі я чытаю такія кнігі, мяне неяк і не надта хвалюе, якога аўтара розныя СМІ цягнуць на ролю прарока ці заканадаўцу ў нашым белліце. У мяне свае аўтарытэты і майстры.
В. Г.
«Ідзі адзін». Чаму Пятровіча чытаюць не так, як Бахарэвіча?
Барыс Пятровіч называе сваю кароткую прозу фрэскамі. Яны пішуцца не адрываючы рукі і потым не правяцца — так, як пішуцца фрэскі ў храмах: пакуль не высахла тынкоўка.
«Ад жыцця прачнуцца» — гэта тэксты розных гадоў. Нават калі не заўважыць пазнак на вокладцы, пра гэта можна здагадацца: раздзелы зборніка розняцца зместам і формай.
Сярод сюжэтаў ёсць рамантычныя, фантастычныя, а нават прыгодніцкія. Тэксты двух апошніх раздзелаў — гэта проста плынь: назіранняў, успамінаў, свядомасці.
Аб’ядноўвае ўсе тэксты «пачуццё трывогі ды неспакою». Так скажа герой аднаго апавядання пра выпадковую сустрэчу. Але, натрапіўшы на гэтыя словы, я зразумела: фармулёўку можна экстрапаляваць на ўвесь зборнік.
Экзістэнцыйная трывожнасць Барыса Пятровіча мае адначасова ўніверсальныя і нейкія глыбінна беларускія рысы. У ёй і агульначалавечая адзінота, і самота індывіда ўнутры чалавечай бурбалкі, з якой няма куды падзецца.
«…няма больш самотнае істоты ў сусвеце, чым чалавек. Кожны. Сам. Адзіны і непаўторны… І самотнасць гэтая якраз ад разумення непаўторнасці. Непаўторнасці кожнае пражытае хвілі. Непаўторнасці кожнага асабістага лёсу… Усё астатняе — штучнае, няпраўда, жаданне падмануць сябе, сваю адзіноту».
Але гэтая самотнасць не адчуваецца штучнай, не адчуваецца позай аўтара. Яна натуральная. Сумнявацца не выпадае: Пятровіч так бачыць гэты свет. І пра гэты застрашлівы айсберг чалавечае самоты ён піша стрыманай, простай мовай.
«І Саша зразумеў — на дрэве жыла ягоная адзінота. І ёй было адзінока без яго, а яму — без яе. Яшчэ трохі і ён мог бы звар’яцець у гэтым пакоі ад адзіноты, што жыла пад вакном…»
Мяне зачароўвала, як паміж рэалістычных, часам вельмі страшных, сюжэтаў раптам узнікае чорт ведае што. Напрыклад, з’яўляюцца маленькія чалавечкі, хохлікі, якія цягаюць у гаспадара ежу, пакуль той, як яны думаюць, не бачыць. Упершыню заўважыўшы хохлікаў, калі прымаў ванну, герой пачынае бачыць іх рэгулярна. Дзівіцца, назірае, уважае за нейкую паралельную цывілізацыю. Скончыцца гэта ўсё не надта добра. А ты застаешся з пытаннем, ці тое было толькі ў галаве ў чалавека? Ці тое было прадвесцем? А можа сімптомам?…
Я даўно не чытала такога па-беларуску і не прыгадаю, ці чытала ўвогуле штосьці такое ў выкананні беларускіх аўтараў. Тэксты Пятровіча абудзілі ўва мне ўспаміны пра зборнікі апавяданняў Хуліа Картасара, якім зачытвалася ў студэнцкія гады. Тое самае ўнутранае хваляванне, непакой, недасказанасць.
Але ёсць у зборніку тэксты іншага гатунку: назіранні і разважанні пра звычайныя з’явы чалавечага жыцця. Напрыклад, пра фікус. Ці быў у вашай вясковай бабулі фікус? У маёй іх было некалькі. І ў сваякоў, і ў суседзяў. Здаецца, ва ўсіх вясковых хатах з майго дзяцінства былі фікусы.
«Калі я нарадзіўся, ён ужо быў. І таму я думаю, што ён быў у нас заўсёды. Прынамсі, калі я спытаў у мамы, адкуль у нас фікус, яна адказала: не ведаю — калі я нарадзілася, ён ужо рос. І расказала, што калі вёску палілі немцы, і хата наша гарэла, бабуля фікус уратавала: вынесла ў сад. Было лета, і ён не прапаў, а на восень забралі яго ў зямлянку, і быў ён высокі — да столі, і ўсю зіму грэў іх зялёнаю надзеяй на вясну».
Дзе падзеліся гэтыя фікусы цяпер? І што чуваць пра надзею?
Пятровіч быццам бы адасоблены і стрыманы, але пэўная гульня (з чытачом ці, хутчэй, з самім сабой) заўважная. Напрыклад, на ўзроўні назваў. У першым раздзеле сабраныя тэксты з назвамі: «Пас аддаць», «Каханым быць», «Кватэру памяняць», «Сцюжаю згінуць», «Раўнавагу захаваць», «Старасць зведаць», «Ад жыцця прачнуцца».
Ці, напрыклад, апошні шосты раздзел, ад адных назваў у якім становіцца трывожна: бязмежжа, трыванне, імгла, нуль, замова, мара, цемра, стрэл, выйсце… І напрыканцы: ідзі адзін. Так, дарэчы, называецца адна з кнігаў аўтара, якая выходзіла ў 2019 годзе.
Можна заўважыць і перагуканне з іншымі творамі беларускай літаратуры. Нечакана, каротка, сціпла.
«Ён азіраўся назад, на прабеглыя гады, што склаліся ў дзесяцігоддзі, і не бачыў іх там, дзе яны павінны знаходзіцца. Ён заўважаў змены ў самім сабе, але толькі знешнія: цела сточвалася вятрамі, рыхлілася часам, маршчыніла дарогамі, пранізвалася адказнасцю, а ўсведамленне «Я ёсць» так і не прыходзіла да яго: адразу ж рабілася «Я быў», каб урэшце стаць «Мяне няма».
Дарэчы, у Барыса Пятровіча ёсць кніга «Спачатку была цемра». Сюжэтны ход у якой — абуджэнне героя пасля некалькіх гадоў комы — не можа не нагадаць «Былога сына» Сашы Філіпенкі. Кнігі выйшлі прыкладна ў адзін час, але кніга Пятровіча — крыху раней.
Чаму Барыса Пятровіча мала ведаюць? Чаму ягонае імя не на слыху, у адрозненне, скажам, ад Бахарэвіча, Марціновіча, Філіпенкі? Таму што Пятровіч амаль не займаецца прасоўваннем сваёй творчасці. Мяркую, прычына тоіцца ў светаадчуванні аўтара. Праз усе яго тэксты — празаічныя і паэтычныя — праходзіць думка, што ты адзін і ніхто напоўніцу зразумець цябе не здолее. Дый не павінен.
Зося Лугавая.
