Звычайна, калі аўтар мастацкага тэксту вырашае перадаць у ім уласныя ўяўленні пра свет, філасофскія разважанні і прынцыпы, яму даводзіцца выбраць аднаго з герояў транслятарам або стварыць сітуацыю дыскусіі, каб у ёй падзяліць выказванне на рэплікі некалькіх персанажаў. У гэтай практыцы няма нічога дзіўнага і тым больш кепскага. Мастацтва непазбежна становіцца люстэркам для свайго стваральніка, незалежна ад таго, як пабудаваны аповед: фантастычны свет гэта або аўтабіяграфічны сюжэт.
І літаратура — від мастацтва, найбольш адкрыты функцыянальна і ў той жа час найбольш неталерантны да чыстай самарэфлексіі. Таму тут аўтарам варта ўтрымліваць баланс паміж сюжэтным складнікам і разважаннямі, выказваннем мастацкім і філасофскім. У кожнага пісьменніка свой падыход да вылічэння прапорцый.
У зборніку Алеся Паплаўскага «Гульні з нулявымі сумамі» гэта зроблена калі не з алхімічнай дакладнасцю, то, прынамсі, у здаровым спалучэнні.
Кніга складаецца з трох разнапланавых аповесцей, агульнае падабенства паміж якімі — менавіта аўтарскі стыль і яго ўменне балансаваць паміж думкамі і падзеямі.
«Размовы са стодзівамі» — эмацыянальны, напружаны і закручаны сюжэт, які раскрываецца з двух пунктаў гледжання. Аўтарскі свет разгортваецца і развіваецца паміж двума людзьмі-пунктамі на карце. Падобна да таго, як у камп’ютарнай гульні даследуеш тэрыторыі, паступова адкрываючы новыя лакацыі, раскрываецца і гісторыя, якая адбылася ў жыцці герояў. Сюжэт — ужо здзейсненае, аб’ектыўны факт, але чытач спазнае сутнасць падзей, падыходзячы да адзначанага пункту на карце з розных бакоў. Гэта гісторыя з эстэтыкай зламанага, пачварнага, перакручанага, няправільнага. Самае цікавае ў ёй, акрамя непасрэдна нечаканых сюжэтных паваротаў, тое, што аповед не толькі не намагаецца даць нейкіх маральных адказаў, але і не імкнецца ставіць пытанні. Усю рэфлексію наконт герояў і падзей ён пакідае чытачам. А персанажам сваім дае іх уласныя эмоцыі і спробы выбудаваць жыццёвую філасофію.
Другая аповесць «Lapido» напісана ў 2011 годзе, а ў 2013-м атрымала прэмію «Залаты апостраф». Гэта тэкставая фіксацыя блуканняў чалавека па Празе і ўспамінаў пра тое, як і па якой прычыне ён сюды трапіў. Менавіта пласт успамінаў моцна актуалізуе твор у 2021-м. Аповесць спалучае ў сабе сацыяльна востры, быццам дакументальны, пласт, філасофскі трактат і напалову містычны, з прысмакам магічнага рэалізму, травелог. Адбываецца тое, што звычайна апісваюць словамі «горад выступае персанажам». Тэкст сапраўды геаграфічна падрабязны.
Трэцяя частка кнігі загалоўная. Аповесць «Гульня з нулявымі сумамі» — непасрэдна ёсць травелог. Надзвычай падрабязнае апісанне падарожжа звычайнага беларускага офіснага працаўніка ў Іерусалім у пошуках сябе, Бога. Вельмі шмат менавіта дыскусій у галінах тэалогіі, філасофіі. У выніку герой прыходзіць да разумення свайго сэнсу жыцця і нават уяўляе, што яму рабіць далей, але самалёт, у якім ён вяртаецца на радзіму, трапляе ў катастрофу. Такое завяршэнне падаецца і абсалютна тыповым, прадказальным, і звышлагічным для гісторыі. Асноўнае ў ёй — не інтрыга і не сюжэт, а менавіта ўнутранае, насычанае рэчыва тэксту. Дарэчы, пра крушэнне самалёта згадваецца ўжо ў анатацыі да кнігі, так што гэта зусім не спойлер.
Кнігу «Гульня з нулявымі сумамі» нельга назваць лёгкім чытвом, бо сюжэтныя пакручастасці засталіся ў першай аповесці, але нават масіў апісанняў і думак аўтару ўдаецца падаць даволі дынамічна. Нягледзячы на рознасць аповесцей, зборнік чытаецца даволі цэласна. Аўтарскі стыль, падыход да развіцця думак абумоўлівае пэўнае падабенства паміж тэкстамі.
Яны пабудаваны на дыхатаміі. Усе тры сюжэты двухчасткавыя, ды і ў філасофскім пласце (саму наяўнасць гэтага пласта можна і не згадваць, яна — натуральная прыкмета аўтарскага стылю) кожнай аповесці прасочваецца супрацьпастаўленне: ірацыянальнай нянавісці і ірацыянальнай любові, захаплення і гвалту, жыцця і смерці, рэчаіснасці і містыкі, вайны і святасці, будзённыхі вечных думак, веры ў Бога і веры ў сябе. У першым тэксце дыхатамія выяўляецца на сімвалічным узроўні, паралелізме сітуацый і вобразаў, у апошнім — больш канкрэтна, у размовах.
Яшчэ адна адмысловая рыса аповесцей — неадназначнасць персанажаў. Нягледзячы на тое, што аповед вядзецца «з іх галавы», персанажы ні ў адным з выпадкаў не вымаляваны так, каб да іх можна было б адчуць адназначную сімпатыю ці адназначную агіду. Ім заўсёды нехта супрацьпастаўляецца. Абставіны пабудаваны вакол персанажаў такім чынам, каб паказаць гісторыю развіцця характару, але не звязваць яе ў прычынна-выніковыя сувязі з філасофіяй, што герой выказвае. Героі за кошт гэтага вялікага «ўнутрыгалаўнога» пласта аповедаў у чымсьці здаюцца аднолькавымі. Хаця б у падборы слоў і стылі выказвання. Агульная лінія разваг пра розныя погляды і канцэпцыі, будову свету, падзеі гісторыі і маральныя асновы прасочваецца ва ўсіх трох тэкстах, але не хочацца яе адназначна прывязваць ні да персанажаў, ні да асабістых поглядаў аўтара. Героі здаюцца створанымі толькі для таго, каб ажывіць думкі, даць ім дынаміку і нагоду для выяўлення.
Яшчэ адна заўважная дэталь — вялікая колькасць спасылак на канкрэтныя тэксты, падзеі, канцэпцыі, геаграфічная і гістарычная дакладнасць і падрабязнасць. Аўтар імкнецца даць сваім творам максімальна шырокі і прамаляваны слой кантэкстаў, упісаць яго ў аб’ектыўную рэчаіснасць. Гэта яшчэ адзін спосаб даць жыццё думцы, зафіксаваць разважанне ў дынаміцы і дадаць яму нагоду быць прачытаным. Гісторыі, сюжэты — як прыклады з жыцця ў падручніках.
Кніга — зборнік філасофскіх трактатаў у форме мастацкай прозы. І абалонка зроблена з пільнасцю добрага майстра сваёй справы. Баланс між мастацкасцю і эсэістыкай — галоўная дваістасць у «Гульні з нулявымі сумамі».
“Але мы, гэта і ёсць тое, што захоу́вае пра нас наша память.
Мы, это то, что сохраняет про нас наша память.”
“Людзі спрабуюць авалодаць тым, што ім недаступна для разумення, і калі авалодаць не рад сілу, яны знішчаюць яго цалкам.
Люди пытаются овладеть тем, что недоступно для их понимания, и если овладеть не под силу, уничтожают это полностью.”
Как-то совсем недавно в одном из отзывов я заявила, что мелкая проза не совсем мое. Но современные авторы переворачивают мое мнение с ног на голову. Круто, что это и мои родные белорусы.
Сразу скажу, что эта книга эмоционально была одной из самых тяжёлых, возможно одной из самых тяжёлых за уже довольно долгое время. Все очень просто: с героями этих трёх повестей я могла сталкиваться где угодно. Ужас не в их исключительности, а в обыденности.
Мужчина, сбежавший из родной страны, чтобы спасти себя и свою жизнь от необоснованного приговора.
Девочка, которую пытается спрятать ее собственная мать, потому что у нее отставание по развитию. Материнской любви она тоже не получает, но, при этом, ее заставляют просить милостыню.
Ещё один мужчина, который из Беларуси летит в Иерусалим, чтобы найти Бога и разобраться в себе, чтобы решиться познакомиться с сыном, которому уже под 30.
Не знаю была ли такая задумка у автора, но было ощущение, что он прошёлся по 10 заповедям.