Хобіт. Джон Роналд Руэл Толкін (Франц Корзун)

Вельмі ж няпроста напісаць водгук на даўно і ўсімі прызнаную кнігу. Але мы маем пераклад, і тут ужо ёсць пра што гаварыць. Шчыра прызнаюся, было б куды больш вальготней, каб было веданне мовы арыгінала, але тут мушу абыходзіцца тым, што маю. А маю я пераклад Хобіта на рускую мову.

І гэты пераклад некалі адбіў у мяне ахвоту чытаць “Хобіта”. Ну так, не здзіўляйцеся – я не чытаў раней гэтую кнігу. А чытаць пасля экранізацыі…

Увогуле, з перакладамі адносіны ў мяне не простыя. Я… раўнаваў. Ну праўда, вось чытаеш нешта замежнае, цікавае, адарвацца немагчыма – як той жа “Таямнічы востраў” Ж. Верна… А нашы дзе такія? Дзе “Закінуты свет”  К. Дойля з ягоным магутным прафесарам Чэленджарам?

Таму да перакладаў у мяне былі вялікія патрабаванні, бо ж звык да лепшых рэчаў. І пасля “Падарожжаў Гулівера” не змог я чытаць Дзікенса, пяць разоў спрабаваў чытаць і кінуў “Сабор Парыжскай Божай Маці”… І вось тая ж гісторыя з  “Хобітам” у перакладзе Рахманавай.

Чаму? Ды з-за мовы. Кніга трапіла да мяне пасля чытання Ільфа і Пятрова, і было нейк прыкра сустракаць падобныя слоўцы і моўныя канструкцыі, дзе былі знаёмы сарказм, іронія, нечаканыя метафары. У гэтым фэнтэзі Толкіна усё гэта для мяне выглядала чужым, залішнім. Увогуле ж, увесь тэкст падаўся нейкім… несур’ёзным. Быццам пустая казка, з якой пасмейваецца сам апавядальнік. У многіх і многіх месцах сустракалася абсалютна непатрэбная… пацешнасць ці забаўнасць, скажу так.

То пераклад Франца Корзуна пачынаў чытаць з вялікай перасцярогай, прызнаюся чэсна.

І – не спыніўся на першай старонцы.

Чытаў сабе і чытаў, гісторыя хобіта і ягоных сяброў лёгка ўваходзіла ў свядомасць, не выклікаючы практычна нідзе ўнутранага пярэчання ці неўразумення. Бадай, самае галоўнае: тэкст набыў сур’ёзнасці, аповед не падаваўся наўпрост забаўным. Лёгкія для ўспрымання канструкцыі сказаў, упарадкаваныя дыялогі. І адсутнасць таго, што я сёння называю ёрніцтвам літаратурным – калі, напрыклад, пра хобіта ягоны госць кажа вось так:

– Легко возбудимый субъект, – сказал Гэндальф, когда все заняли свои места. – Подвержен необъяснимым приступам, но один из лучших – свиреп, как дракон, которому прищемили хвост дверью.

Не ведаю, як там у арыгінале, але ў любым выпадку, нават калі там “суб’ект” і далей даслоўна, дык ёсць знаццё, што ў іншых мовах слова можа прымаць некалькі значэнняў у залежнасці ад розных абставін. Як той жа “фак” у амерыканцаў. У беларускім перакладзе гэтае месца Францам Корзунам падаецца так:

– Уразлівы хлопец, – сказаў Гэндальф, калі яны зноў расселіся. – У яго бываюць забаўныя дзівацкія прыпадкі, але ён адзін з найлепшых, паверце, адзін з найлепшых – люты, як цмок, якому зашчамілі хвост.

Заўважце, які паважлівы Гэндальф беларускі і які з’едлівы Гэндальф у расейскім выданні. Недзе з пачаткам нулявых даводзілася паўсюль сустракаць падобныя канструкцыі (я пра “суб’ект”), яны сталі сапраўднай навалай, аўтары быццам спаборнічалі адзін з другім пісаць як маго больш “пад Ільфа-Пятрова”, арыгінальнічаць у сарказме і быццам незласлівай іроніі, але агулам тое падавалася сапраўднай бездапаможнасцю ў пошуках свайго стылю. А ў гэтым перакладзе для мяне тое гучыць сёння непавагай да тэксту.

Ну і агульнае ўражанне дапаўнялі ілюстрацыі – нешта такое ўжо дзіцячае, карыкатурнае, вуглаватае, што ніякай сімпатыі не выклікала.

Малюнкі ў беларускім выданні – лёгкая, але строгая графіка без намёку на хіхіканне. Тут нашмат больш агульнай павагі да самой гісторыі – вось галоўнае.  Варта зірнуць усяго толькі на выявы Гэндальфа там і тут, дзе адзін ну проста для дзіцячай кніжкі, зрэшты, як і сам пацешна-дуракаваты хобіт…

Параўнаем яшчэ некалькі сказаў.

У тыя часы на Поўначы жыло шмат цмокаў, а золата, відаць, станавілася ўсё менш, бо адны гномы ўцякалі на Поўдзень, другіх пазабівалі, а цмокі ўчынялі ўсё новыя і новыя спусташэнні і разбурэнні.

В те времена на Севере расплодилось множество драконов, а золота, как видно, становилось все меньше, потому что гномы кто бежал на Юг, кто погиб, и картина всеобщего разорения и опустошения приобретала все более угрожающие размеры.

“Картіна…” і далей да канца сказа – ну, хіба гэта мастацкі тэкст, а не цытата з нейкага дакладу ААН?

Далей:

Так вот, был там один особенно жадный, сильный и отвратительный змей по имени Смог.

А сярод цмокаў асаблівай хцівасцю, дужасцю і злосцю вылучаўся адзін, якога звалі Смаўг.

Згадзіцеся, што ў беларускім перакладзе куды больш акрэсленасці. І – імя цмока. Якое больш фэнтэзійнае?

Потом дракон вернулся назад, к Горе, прополз через Главные Ворота и очистил от жителей все улицы и переулки, подвалы, особняки и галереи. И когда на Горе не осталось в живых ни одного гнома, Смог забрал все сокровища себе.

Потым ён вярнуўся назад, прапоўз праз Цэнтральную браму і спустошыў палацы і дамы, вуліцы і завулкі, калідоры, галерэі і сутарэнні. Пасля таго жывых гномаў унутры больш не засталося, і ён забраў сабе ўсе іхнія скарбы.

Вось усяго толькі пяць літар, адно слова – але як мяняецца сэнс і кантэкст! Глядзіце: у расейскім перакладзе “забраў усе скарбы сабе”. У беларускім: “ён забраў сабе ўсе іхнія скарбы”. Адучлі розніцу? У першым выпадку змей забраў проста скарбы. Нейкія там, з горада. У другім выпадку  цмок забраў скарбы жыхароў, забітых ім.

Яшчэ. “Очістіл от жітелей…” Ад гэтага патыхае вельмі ўжо непрыемным… Як і далей у наступным сказе літаральна замест людзей – насельніцтва:

По ночам он выползал через Главные Ворота, похищал жителей Дейла и съедал их, так что Дейл постепенно пришел в упадок, а население частью погибло, а частью разбежалось.

Пасля ён не раз выпаўзаў праз вялікую браму, нападаў на Дол, хапаў людзей, асабліва дзяўчат, каб потым зжэрці, і ў выніку Дол быў канчаткова разбураны, а ўсе людзі загінулі, альбо ўцяклі.

Звярну ўвагу на назву горада. З Дэйлам адразу асацыіруецца Чып і Гаечка, ужо прабачце. Дол – гэта вельмі трывалае нешта. Нашае, знаёмае, і разам з тым – дастаткова загадкавае ў гэтым тэксце.

Вельмі мяне цікавілі песні, спынюся на адной, мо й галоўнай для гномаў.

За синие горы, за белый туман
В пещеры и норы уйдет караван;
За быстрые воды уйдем до восхода
За кладом старинным из сказочных стран.

Параўнаем:

Далёка на ўсход, за Імглістыя Горы,
Праз рэкі, праз пушчы, тунэлі, азёры
За скарбамі продкаў мы мусім ісці
У глыбокія лёхі, старыя пячоры.

Галоўнае, апроч іншага: мэта паходу акрэслена адразу, ды яшчэ як канкрэтна: не за нейкімі міфічнымі скарбамі, але за скарбамі продкаў.

Далей чытаем:

На эльфа-соседа, царя, богача
Трудились они, молотками стуча;
И солнечным бликом в усердье великом
Украсить могли рукоятку меча.

у перакладзе Франца Корзуна:

Там зброя кавалася для ваяроў,
Для мужных асілкаў, цароў, каралёў.
А зоркі і месяц святло аддавалі
Для аздаблення чароўных мячоў.

Авохці… Як кажуць, адчуйце розніцу: працаваць вольна і каваць зброю для ўсіх жадаючых, ці працаваць на цара і багача, на суседа.

Не магу утрымацца ад параўнання яшчэ аднаго чатырохрадкоўя:

И пили они что твои короли
И звонкие арфы себе завели;
Протяжно и ново для уха людского
Звучало их пенье в глубинах земли.

У беларускім выданні:

Як жа ўсё гэта мінула даўно!
Іскрылася ў келіхах срэбных віно,
І залатаструнныя арфы спявалі…
А сёння тых песень ужо не чутно.

“Завелі себе арфы” – гэта вельмі паэтычна? А як п’юць каралі? Вольніца для фантазіі, бо ж нешта не сустракаецца устойліва выразу кшталту, піў як кароль. Гэта – бясконца многа? Нейк асабліва вытанчана-вычварна? Дык пра вытанчанасць якраз у беларускім перакладзе.

Ну і яшчэ па два двухрадкоўі:

За быстрые воды уйдем до восхода,
Чтоб золото наше отнять у врага.

і

На цмока пачварнага мусім ісці,
Каб вызваліць скарб наш і нашы пячоры!

Ізноў вялікая розніца, тлумачыць тут няма чаго.

Няспешна чытаю па вечарах, мне заходзіць, як сёння кажуць чытачы, казачная атмасфера ствараецца з некалькіх прачытаных сказаў. Бачныя героі, бачная краіна. Ахайны тэкст…

Кажуць, рыхтуецца яшчэ адзін пераклад гэтай кнігі на беларускую мову. Што ж, вельмі цікава будзе параўнаць.

В. Г.