Пра кніжку Дзяніса Марціновіча “Донжуанскі спіс” (выдавецкі дом “Звязда”) Уладзіміра Караткевіча” чуў рознае. Асноўная прэтэнзія да яе была ў тым, што няма чаго корпацца ў чужой бялізне. Можа яно і так, але назваць выданне пошлым у мяне язык не павернецца. З большага яна мае літаратуразнаўчы характар, як і заяўлена ў анатацыі. Можа толькі за выключэннем пары любоўных сюжэтаў (з той жа Галінай Бальчэўскай), якія ніякім чынам не перасякаюцца з літаратурай. У астатнім было цікава сачыць, як калізіі асабістага жыцця знаходзілі сваё адлюстраванне ў тэкстах, чым не апраўданне правакатыўнай назве. Тое, што да літаратуразнаўства людзей трэба прыцягваць праз ложак, гэта ўжо пытанне да чытачоў, але і аўтар напэўна ведаў на што ішоў.
Кніжку набываў дзеля дадатковай інфармацыі пра Ніну Молеву… бо часам суправаджаю выступленні з праграмай “Нельга забыць” невялікімі каментарамі пра абставіны, якія ляглі ў аснову твора. Хораша, што цікавостак выявілася болей…
Крытычны аналіз рабіць ня буду, а прайдуся ў рэжыме чытацкага дзённіка па момантах і цытатах, якія з нейкай прычыны зачапілі.
Першы момант, які выхапіў з кнігі гэта ўспамін Караткевіча пра Вялікую Айчынную… Неяк зусім не думаў пра Уладзіміра Сямёнавіча ў кантэксце дзяцей вайны… Поўнага збору твораў я не чытаў… і акрамя як гэтай цытаты з аўтабіяграфіі “Дарога, якую прайшоў” прыведзенай у кнізе мне нічога не траплялася. Пра бамбёжкі… інтэрнат… пошук бацькоў, уцёкі на фронт, “пачуццё бездапаможнасці падлетка” – гэты відавочны факт біяграфіі дае нагоду пераасэнсаваць некаторыя рэчы, пра якія не думаў раней.
Адзін з сюжэтаў прысвечаны юнацкаму каханню да настаўніцы літаратуры Кацярыны Іванаўны Грыневіч. Цікава, што Караткевіч працягваў ліставацца з ёй да самай смерці.
Дзяўчына Андрэя Грынкевіча, якая загінула ў рамане ў аварыі мае свой рэальны прататып.
“Я сам себе общество, и мне в этом обществе не бывает скучно” (з ліста Ул. Караткевіча)
У ліставанні з Гальперыным згадваецца сын Раісы Ахматавай (потым народнай пісьменніцай Ічкерыі): “Вось сын у яе цудоўны. Як прыязджае – цэлымі днямі з ім дурэў бы… Зіркаты такі, вясёлы. І мяне вельмі любіць. Каб можна было, – узяў бы аднаго сына, без яе”.
Сярод іншага згадваецца выпадак, калі Раіса прывезла да Ніны Молевай дыван датаваны ХІ стагоддзем, які належыў імаму Шамілю, каб зберагчы яго ў часы першай Чачэнскай вайны.
Прозвішча мужа Ніны Молевай Элія Бялюціна паходзіць ад італьянскага – Белучы.
Як і гераіня рамана “Нельга забыць” Ніна Молева магла загінуць ад раны, якую атрымала ў вайну. Гэта лінія пранізліва адлюстравана ў творы. Па іроніі лёсу, яна перажыве свайго “дон жуана” на 40 гадоў. Не стала яе зусім нядаўна – 11 лютага 2024 года ва ўзросце 98 годоў.
Ня можа не ўразіць гісторыя з мастацкай калекцыяй Бялюціна: “Пасля вайны Элій узяў шлюб з Нінай Молевай. Маладыя пасяліліся на Арбаце, у пяціпакаёвай кватэры яе бацькоў, абстаўленай еўрапейскай мэбляй XVI-XVIII стагоддзяў (яе сабраў дзядуля Ніны, царскі генерал). Менавіта туды паступова была перанесена бялюцінская калекцыя (яшчэ ад дзеда і бацькі – М.Б), якая працягвала папаўняцца. У мастацкім асяроддзі хадзілі чуткі пра сувязь Бялюціна з савецкай контрразведкай, нібыта ён займаўся перавезенымі каштоўнасцямі. Але гэтая версія пакуль не мае дакументальных пацвярджэнняў.
Калекцыя ўключала каля тысячы прадметаў, у тым ліку амаль 200 карцін. Сярод іх працы Веласкеса (“Мужчынскі партрэт”), Леанарда да Вінчы (“Мадонна з кнігай”), Данатэла (“Бюст сваяка Медычы”), ван Дэйка (“Партрэт Сусанны Фоўрмэн”), Мікеланджэла (“Галава фаўна”), Рубенса (“Вакханалія”, “Сусанна і старцы”), Рэмбранта (“Продаж правоў першародства”), Тыцыяна (“Марыя Магдаліна, якая каецца) і інш… То можна колькі сцэнаў з рамана ўявіць з рэальным візуальным напаўненнем. Гэта ўсё ацанілі потым ў мільярд даляраў… а ўлады нават выкупілі колькі паверхаў над кватэрай Молевай, якая гатовая была перадаць усё дзяржаве ў асобе ВВП пасля сваё смерці.
У пэўны момант Караткевіч парываецца забяспечыць сваёй каханай адпаведны ёй лад жыцця… і піша як пракляты аповесці, сцэнары, вершы… Такія сабе банальныя прычыны з’яўлення выдатных твораў, напрыклад “Сівой легенды”.
Дзіва, што гэтыя эмацыйныя арэлі, ледзь не давялі Караткевіча да самагубства. Выхад з цемры да святла – для мяне ледзь не галоўная лінія рамана “Нельга забыць” і яго паэтычнай часткі.
Калі хочаце ўявіць, што ў кампаніях у Маскве мог слухаць Караткевіч пад гітару… то пагугліце песні Навэлы Мацвеевай. А калі цікава, што слухаў тут, то пашукайце спевы Любы Грынчык, жонкі яго блізкага таварыша.
Класным кіраўніком у жонкі Караткевіча Валянціны быў вядомы вучоны і літаратуразнаўца Фёдар Янкоўскі – “У клас ён звычайна прыходзіў у вышыванай кашулі”.
Кніжка прадаецца ў крамах “Белкнігі” і каштуе даволі танна (10,66 руб.). Таму раю, як мінімум, пагартаць. Яна не зменіць кардынальна вашага стаўлення да Уладзіміра Сямёнавіча, але колькі жывых рысак да партрэта дадасца. Чым дрэнна.
…усе лепшыя «мужчынскія» творы былі напісаны пра жанчын і дзеля жанчын. Іх партрэты і вобразы, узаемнае каханне ці халодная абыякавасць натхнялі пісьменнікаў на стварэнне шэдэўраў
Ці мае права біёграф капацца ў бруднай бялізне свайго героя? З аднаго боку – гэта не этычна, з другога – як жа без гэтай самай “бруднай бялізны” і асабістым жыцці можна ў поўнай меры ацаніць жыццё чалавека? Асабліва калі гэта датычыцца чалавека, які непарыўна звязаны з творчасцю.
Перад тым як прачытаць «Донжуанскі спіс» Караткевіча» аўтар гэтых радкоў палазіўся па Інтэрнеце і пачытаў водгукі на кнігу. Хтосьці яе хваліў, Марціновічу нават далі за яе нацыянальную літаратурную прэмію. знойдзе гэтай самай «бруднай бялізны». Аўтар кажа выключна пра закаханасці Караткевіча.
Асноўная частка кнігі расказвае пра ўсіх (вядомых) жанчын, якіх любіў Уладзімір Караткевіч. Не скажам, што спіс такіх апынуўся занадта доўгім – усяго 10 імёнаў. Прычым двое з іх узяты ў двукоссі.
Унутраныя перажыванні пісьменніка аўтар кнігі ацэньвае выкарыстоўваючы лісты Караткевіча, успаміны яго сяброў, успамін саміх гераінь са спіса. Але галоўнае, Марціновіч спрабуе звязаць жаночыя выявы ў творах класіка з рэальнымі жанчынамі. І, варта адзначыць, менавіта праз гэтую звязак удаецца даведацца значна больш інфармацыі, чым з іншых крыніц.
Галоўны недахоп гэтай працы – яе неаднароднасць. Інфармацыя аб асобных дзяўчынах змяшчаецца ўсяго на 3-4 старонках, іншым жа, наадварот, надаецца не менш за дзесятак старонак. Зразумела, што злучана гэта з багаццем інфармацыі аб адных і адсутнасцю аб іншых. Але ўсё ж…
Таксама цікава, чаму аўтар так мала надаў месцы апісання сямейнага жыцця Караткевіча. Усё ж пісьменнік пражыў са сваёй жонкай нямала гадоў разам і, верагодна, у іх жыцці былі цікавыя моманты. І з пошукам інфармацыі не ўзнікла б праблем.
Таксама ў кнігу ўвайшлі 2 эсэ Дзяніса Марціновіча і адно міні-расследаванне.
«Залаты век» кожнай літаратуры не прыходзіць з узмахам чарадзейнай палачкі добрага чараўніка. Яго чакаюць, але ды яго і рыхтуюцца, пераадольваюць праблемы і такім чынам адказваюць на вызов часу.
Адно з эсэ, “Калі прыйдзе беларускі Андрэ Маруа?”, прысвечана ролі жанру біяграфіі ў літаратуры. А канкрэтней – біяграфіі пісьменнікаў. І чаму іх адсутнасць сур’ёзна ўплывае на развіццё літаратурнага працэсу. Марціновіч папракае, што ў сучаснай беларускай літаратуры не хапае папулярных біяграфій нашых класікаў. Дакладней іх увогуле практычна няма. У цэлым мы цалкам згодны з дадзеным пунктам гледжання. З іншага боку, сам Дзяніс Марціновіч можа паказаць прыклад для астатніх, напісаўшы папулярную біяграфію таго ж Караткевіча.
Калі нацыя адчувае сваю еднасць з мінулым, дык з гэтага і вынікае яе ўяўленне пра «залаты век».
Другое эсэ, “Пераможцы і пераможаныя” – гэта ацэнка ролі гістарычнай прозы ў кантэксце нацыянальнай літаратуры. Аўтар параўноўвае беларускую гістарычную прозу з падобнымі аналагамі Польшчы і Расіі. І вычляняе некалькі асаблівасцяў, якія, на жаль, прысутнічаюць у беларускай літаратуры. Першы – гэта адсутнасць сувязі бягучага беларускага пакалення са сваёй гісторыяй. Вельмі маленькі працэнт людзей сёння можа асацыяваць сябе з княствам Літоўскім, Рэччу Паспалітай ці ўдзельнымі рускімі княствамі. Для большасці ж гісторыя нашай краіны пачынаецца ў XIX, максімум у XVIII стагоддзі. Гэта значыць з далучэння нашай тэрыторыі да Расіі. Ды што ўжо там казаць, Пятра I шматлікія лічаць “нашым” кіраўніком.
Другая асаблівасць – адсутнасць шчаслівай канцоўкі. На некалькіх прыкладах аўтар паказвае, што беларуская гістарычная проза сама па сабе песімістычная, у яе няма працягу пасля фінальных радкоў.
У канцы аўтар разважае пра паўміфічную другую частку рамана «Каласы пад сярпом тваім». Дакладна вядома, што Караткевіч як мінімум планаваў напісаць яго. Далейшы ж лёс утоены заслонай таямніцы. Нехта лічыць, што раман быў амаль дапісаны, але ён знік, калі кватэру пісьменніка абкралі. Іншыя думаюць, што Караткевіч яго не паспеў пачаць. Дзяніс Марціновіч ідзе іншым шляхам – ён спрабуе скласці магчымы працяг з таго, што пісьменнік ужо паспеў напісаць – гэта ў асноўным апавяданні, дзеянне якіх якраз і развіваецца пасля падзей рамана. Так што жадаючыя прачытаць другую частку “Каласоў” могуць скарыстацца шпаргалкай ад Марціновіча – што і ў якім парадку трэба чытаць.
У цэлым жа выданне “Донжуанскі спіс” Караткевіча” атрымалася вельмі годным. Аўтар прарабіў немалую працу каб сабраць і абагульніць інфармацыю аб каханых жанчынах пісьменніка. Так што ўсе аматары творчасці Караткевіча павінны пазнаёміцца з працай Марціновіча ў абавязковым парадку. Для астатніх жа ён можа стаць нагодай для пачатку знаёмства з творчасцю беларускага класіка.
