Нікуды не падзецца ад Эйнштэйна і ягонай тэорыі адноснасці. І ў літаратуры таксама. Хочаш ці не, ды ж паставіш толькі што прачытанае адносна раней чытанага. І зірнеш на святло, якое вылучаюць тыя кнігі…
“Шчанячыя гады” Мельхіёра Ваньковіча вылучаюць святло мяккае, бы полымя з печы ці каміна, грубкі. Ці ад газавай лямпы на стале – утульнае, пад якое хочацца слухаць і чуць.
А ёсць іншыя кнігі, кажу пра наш аўтафікшн, якому сёння спяваюць дыфірамбы, даюць першыя прэміі і радуюцца па шчанячы: вось, глядзіце што маем. Маем – у выпадку “Маіх дзевяностых” Альгерда Бахарэвіча – жорсткае рэнтгенаўскае вылучэнне. Яшчэ маем смуродны касцёр ад паленай гумы ад іншага аўтара. Гэта проста прыклад пра святло.
Ёсць два моманты іншыя, якія розняць між сабой аўтафікшн Ваньковіча (а гэта ж самы што ні на ёсць аўтафікшн) ад нашага цяперашняга беларускага нон-фікшну і аўтафікшну. І вось далібог, каб быў царом-узурпатарам, аддаў бы загад: кожнаму пісьменніку, які збіраецца пісаць мемуары ці той самы аўтафікшн, пачытаць “Шчанячыя гады” і здаць залік. Прымаць залік будзе спадар Uladzimir Lobach, паколькі з усіх маіх сяброў і знаёмых ягоная душа найбольш сплеценая з душой аўтара. Вось доказ:
Адвеку палалі сядзібы на памежжы, нішчыўся набытак, заплывалі мулам равы, гнілі платы, вадзяная раска зацягвала ставы, травой зарасталі падворкі, на ворных палетках, нібы праказа, выскоквалі курганы – а лес стаяў сабе і стаяў.
Пушча! – ты заўсёды была надзейным прытулкам, безадмоўнай карміцелькай. Лéсе! – той, што быў, калі і нас яшчэ не было. Уся стваральная сіла гэтай зямлі, якой навалы не давалі разбуяцца тут грушамі на ўзмежках, загонамі і палеткамі, – пералілася ў лясы.
Так, спадар Уладзімір?
Вядома ж, вы заўважылі па гэтых кароткіх цытатах: тут сапраўднае мастацтва. Тут насычаная, жывая мова, мова збалелай душы і чуйнага сэрца (за тое яшчэ наша павага і ўдзячнасць перакладчыку Язэпу Янушкевічу Jazep Janusz). Літаратурная мова. І менавіта гэта хочацца бачыць найперш у рознага кшталту ўспамінах: літаратуру. На жаль, сам тэрмін “аўтафікшн” у нашым белліце стаўся дазваляльным знакам поўнай разняволенасці нават у справе рэдагавання і моўных памылак (як хачу, так і пішу) і адначасова абаронай ад магчымай крытыкі. Маўляў, тут факты! Нам важныя факты!
Канешне, факты важныя. Але пры чым тут сама літаратура, хоспадзе?
Ваньковіч не проста майстар мовы – ён цікавы апавядальнік. Ягоны расказ ліецца лёгка і нязмушана, аздоблены цёплым гумарам, недзе – квяцістай іроніяй. Ён дасціпны і праўдзівы, і чытаючы кнігу, ты апынаешся там – у тых гадах, і ў тых месцах. Не можа не імпанаваць шчырасць аўтара, якая тут ва ўсім:
Далібог, можна было б парабіць раздзелы з эфектнымі загалоўкамі. Не хачу. Мы не сістэматызавалі жыццё, навошта мне сістэматызаваць кнігу?
Колькі цытат, каб спраўдзіць сваё захапленне мовай аўтара:
бранзалеты з дзьмутага золата, па якіх беглі сцяжынкі з дробных дыяменцікаў, быццам дзявочая ўсмешка;
Варона… ляніва ўзмахвала крыламі і ляцела, як мяккі блін, па ясным небе.
Унізе панаваў вільготны змрок; там расплюшчвалі свае бліскучыя вочы крыніцы;
край, што кідае пад капыты коней доўгія і шэрыя, прапахлыя хлявом і сырадоем вуліцы беларускіх вёсак, што мігцяць светлякамі вокнаў.
Толь быў як мужык, мужык быў як лось, лось быў як верас – усе яны выраслі з гэтай зямлі, пілі яе сокі, удыхалі яе паветра і яе сонца.
Вы часта сустракалі і ці сустракалі ўвогуле нейкія бліскучыя метафары, эпітэты ў нашым цяперашнім беларускім аўтафікшне? Вы ці чыталі нейкі абзац, які б так яскрава перадаваў сутнасць і характар месца, як гэта робіць Ваньковіч вось тут:
Наватрэбскі дом – гэта не кірха з суворым крыжам пасярэдзіне, без арганаў і абразоў, куды прыходзяць да Бога, як да фельдфебеля, каб здаць добрасумленны рапарт. Наватрэбскі дом моліцца кожнай расшчэпінай сваёй сцяны, спевам цвыркуноў, якія сядзяць у ёй, хлюпаннем насоў баб-парабчанак, віляннем хвастоў тых дварнякоў, што, нягледзячы на строгія забароны, пазашываліся пад стол.
Цяпер пра другое – пра стаўленне аўтара да сябе і свету вакол.
Зноў жа, як прыклад возьмем “Мае 90-ыя” Альгерда Бахарэвіча. Тут герой – цэнтр сусвету. Тут свет круціцца вакол яго, тут людзі і дзеі існуюць дзеля жыцця і росту самога героя, каб раскрываць і паказваць ягоныя выключныя таленты і здольнасці. Бяром яшчэ нечую кнігу пад маркай таго ж аўтафікшну і маем тое ж: эгацэнтрызм як ёсць (хоць нельга адмовіць і ў выключэннях).
Герой Ваньковіча – не цэнтр. Ён існуе ў свеце, які мае свае законы, часам смешныя, незразумела-недарэчныя, часам дзікунскія ў сваёй матры- ці патрыярхальнасці. Гэтак жа і пра людзей у гэтым свеце, пра іх унутраную філасофію, пра стаўленне да сябе і таго свету, у якім яны жывуць:
Смерць – гэта была мэта, да якой быў скіраваны сэнс усяго жыцця. Людзі роспачна галасілі, але не па нябожчыку, які скончыў жыццё, а па сабе, па тых, хто застаўся.
А вось тут пра пра часы дзікунства рэвалюцыі, калі нішчыліся ўсякія ранейшыя запаветы і нормы:
Далёкія вёскі ішлі на Калюжычы. Нашы вёскі занепакоіліся: чым іншыя будуць браць, лепей хай свае.
…А ўвечары драгуны покатам ляжалі пад разбітым фартэпіяна. Спатыкаючыся аб іх ногі, сялянскі натоўп у пражэрлівым маўчанні цягнуў футры, фіранкі, кухоннае начынне, пазразаныя з канап чахлы. Алінка ўжо нічога не магла зрабіць. Хадзіла сярод іх і паўтарала: “Вось пабачыце, прыедзе паніч і выдасць вам”. Бабы, шморгаючы насамі, нагружаныя бялізнай, спачувальна прыпадалі да ейнай рукі: “А бедненькая!” – і рабавалі далей. “Бедны ж, а бедны ж наш Толя”,– уздыхаў мужык з бліжняй вёскі, так і сяк спрабуючы выламаць шуфляду.
І гэта былі тыя сяляне, якія прыводзілі да паніча сваіх маладых жонак на ноч, а калі той адмаўляў такі пачастунак, дык у скрусе казалі:
мы ўсім давольныя, а толькі сэрца нам не адкрывае, а так – справядлівы, не можна сказаць
Цытаты тут не дзеля нечага іншага, а толькі з адной мэтай: ці пабачылі вы ацэнку аўтара, які б вынес яе падзеям і людзям?
Вось. Трэцяе. То не проста рыса аўтарскага стылю, але цалкам пазіцыя: паколькі аўтар не цэнтр сусвету, ён і не выносіць яму выракаў. Ніводнай жорсткай, грэблівай, паблажлівай ацэнкі ад Ваньковіча. Але затое той самы мужык, шляхціц, ксёндз і нават граф Мураўёў паказаны максімальна поўна, колькі было магчымасцей у такой гісторыі, яскравым прыкладам дзеяння ці размовы. Аўтар давярае мне самому зрабіць высновы, а не навязвае сваё меркаванне.
Мяне ізноў цягне паглядзець у бок нашай літаратуры і сумна ўздыхнуць: бадай што, хіба Акудовіч у сваёй кнізе кажа пра людзей вакол сябе добрае ды бачыць у іх нейкія таленты і нешта харошае. Хоць, па шчырасці, кнігу “Трэба уявіць Сізіфа шчаслівым” аўтафікшнам назваць цяжка.
Мяркую, ясны і ўдумлівы філасофскі погляд Ваньковіча на само жыццё стаў той асновай, на якой трымаецца ягонае ўспрыманне ўсяго вакол. Хоць, канешне, ён не фаталіст і не лічыць ні сябе, ні іншых пясчынкамі ці шурубкамі. Свет Ваньковіча – надзвычай складаны, ён мае пад сваім развіццём устойлівую эвалюцыйную базу – і гэта эвалюцыя бачыцца аўтару беспамылковай і бясконцай. У сувязі з гэтым не магу не прывесці тут цытату, якую раней прыводзіла Ганна Севярынец:
Па вёсках чуваць лямант. Карныя экспедыцыі ўланаў лупцуюць мужыкоў да крыві. Што я магу зрабіць? Кім я ёсць? Дзе я? Над галавою сутыкаюцца наймагутнейшыя стыхіі. На дрэве чалавецтва нарастае новае кольца. Трэскаецца кара. Што я магу растлумачыць тым уланам? Смелыя, мілыя дзецюкі. Гэта, напэўна, неабходная цана ў гісторыі – мерка, поўная крыві. Цяпер вось яна праўда – у пісягах. Тры дні таму была іх праўда – шэрая, лапцяватая, курная й дымная, у прэлых світках – ад гэтай зямлі, ад туманоў, балот, ад галечы, ад цяжкага жыцця.
Кажуць, што гэтай кнігай захапляўся Уладзімір Караткевіч. Ёсць ад чаго. Не такі і вялікі твор, а ў ім – цэлая эпоха, характары і лёсы, праўда – і не адна праўда – жыцця. Тут шчырасць і найглыбейшыя прычыны і вытокі.
Дзве думкі-згадкі прыканцы.
Першая. Мы былі ў свой час абавязаныя вывучаць “Дзяцінства” Горкага і не мелі права прачытаць “Шчанячыя гады” Мельхіёра Ваньковіча”. Прыкра, горка… Колькі сапраўднай літаратуры прайшло міма нас…
Другая. Помніце Андрэя Горвата і рух вакол палаца Горватаў? Флэшбэк прыляцеў) Пачытайце, спадар Пётр Кузьняцоў:
Наш сваяк, Эдвард Горват з Нароўлі (над Прыпяццю) расказваў, як праз колькі месяцаў пасля вяселля паехаў дзяліць лугі ў самыя глухія куткі сваіх фальваркаў, куды гаспадар завітваў толькі раз на год на падзел пашаў…
Мяркую, вам гэтая кніга будзе асабліва цікавая – Ваньковічы і Нароўля звязаныя…
Прачытана апошняя старонка, правяраю цытаты, а позірк бяжыць далей па радках, і ўжо завісаю над старонкай, перачытваю… І цяжка спыніцца.
І ўсё мацней у мяне перакананне ў тым, што час, адмераны табе, мінае хутка, і не варта траціць яго на тое, што не прынясе ні радасці душы, ні задавальнення розуму. І што літаратура – гэта мастацтва, колькі б ні імкнуліся розныя інстытуцыі разрэджваць яе межы.
В. Г.
Слухайце, такую кніжку зачапіла – не адарвацца) Даўно не чытала такога: і смешна, і цікава, пакуль шчэ не страшна, але відавочна, што будзе, але паколькі ўсё ж перыядычна смешна, то, мо, і страшна будзе не зусім.
Шчэ пакуль толькі пачала чытаць, але ўжо насыпалася мне з каптуром розных падрабязнасцяў пра тое, як жылі на старой Літве, як елі, што захоўвалі ў шафах, што ў буфетах, як спраўляліся з непаслухмянымі дзецьмі, што тыя дзеці выраблялі (прыкладам, спойвалі хатніх сабачак ці ляпілі сырнікі на столь), адным словам – нейкая нечуваная любата)
Пры гэтым напісана так пругка, так дынамічна, ніякіх там бла-бла-бла, нічога лішняга, якое бывае дарагім самому аўтару, але ну зусім нецікава чытачу праз дзвесце год, ніякіх мараляў і дундзення, ніякіх непатрэбных псіхалагічных рэфлексій, як тое было заведзена, прыкладам, у рускіх класікаў пра дзяцінства, затое процьма гумару і файнай самаіроніі, чытаецца ўлёт.
Вельмі раю) Замаўляла ў выдавецтве, гэта “Тэхналогія”, але, думаю, ё і ў кнігарнях.
Успаміны польскага пісьменніка Мельхіёра Ваньковіча (1892–1974) дагэтуль не перакладаліся на беларускую мову, хоць найперш яны цікавыя менавіта беларускаму чытачу. Аўтар — нашчадак заможнага шляхоцкага роду, нарадзіўся ў маёнтку Калюжычы (цяпер Бярэзінскі раён). З ягоных “Шчанячых гадоў” паўстае Беларусь на зломе гістарычных эпох — ад паўстання 1863 года да савецка-польскай вайны 1920 года. Кніга чытаецца захапляльна: тут ёсць і жывы гумар, і глыбінныя светапоглядныя рэчы. Успаміны выйшлі ў 1934 годзе у іх адлюстраванае мысленне чалавека аддаленай эпохі, там ёсць з чым не пагадзіцца. Але літаратурная і гістарычная вартасць бясспрэчныя: кнігай Ваньковіча калісьці натхняўся Уладзімір Караткевіч. Так што задоўга да перакладу “Шчанячыя гады” сталі з’явай беларускай літаратуры.
З анатацыі