Мінскі хірург выдаў зборнік эстэцкай прозы. Так па-беларуску раней не пісалі
Апавяданні Змітра Крэса — гэта проза «пра як», а не «пра што». Яны пра маленькага чалавека і вялікі, складаны, страшны свет вакол.
З чым параўнаць гэта ў беларускай літаратуры — не ведаю. У сусветнай — атмасферай мне гэтыя апавяданні нагадалі некаторыя апавяданні Картасара.
Крэс — гэта яшчэ і аб прыгажосці мовы. Аўтар проста надзвычайна, непараўнана валодае беларускім словам. Да яго па-беларуску так не пісалі. Аказваецца, разважаць пра сябе — разгубленага, няпэўнага, на ростанях — можна і так.
Апавяданні Крэса — яны пра маленькага чалавека і вялікі, складаны, страшны свет вакол. Ад якога пры ўсім жаданні ты не адасобішся і не схаваешся.
У першым апавяданні, «Замак», герой здымае ціхае жытло ў старым замку, але там вельмі дзіўны гаспадар і жыхары, пасля высвятляецца, што гэта не гаспадар, а хтосьці, каго гаспадар пусціў пажыць. А што сталася з гаспадаром — невядома. І герою назаляюць іншыя жыхары (пара старых — ці то муж і жонка, ці то брат з сястрой).
А ў другім апавяданні, «Рымская дарога», герой спачатку ці то трызніць, ці то спіць, а пасля становіцца зразумела, што гэта пахмелле.
Гэта сканцэнтраванае апавяданне пра нас на паўдарогі.
Зміцер Крэс — не толькі сасудзісты хірург (па сваёй першай прафесіі), але і паэт, і ягоная проза сведчыць пра гэта не меней, чым уласна паэзія.
Назвы апавяданняў у такім спалучэнні ствараюць уражанне чагосьці загадкавага, далёкага. Туманна ўсё: і мясцовасць, і мова, і постаць галоўнага героя. Ён быццам бы іншаземец, але гутарыць па-мясцоваму, і ўсё ж не разумее спецыфічных тамтэйшых гаворак.
Сюжэт разгортваецца спакваля. Аўтар надоўга спыняецца на сваіх назіраннях за навакольным светам, людзьмі і самім сабою.
«Вэрхал, што атачаў мяне, натуральны, сапраўдны, усё роўна што адно з вымярэнняў гэтай рэчаіснасці — велічыня дапарадкавай эры. Партрэт бязмернасці ў яе існым маштабе. Грувасткае нішто. Атожылак сусвету, дзе сам час здзяцінеў ды закінуў служыць непамерна разрослай і друзлай прасторы… Я спазнаў цябе, вэрхале. Спасцігнуў твае сум і веліч. Тваё багацце, твая разнастайнасць — пекнае ўбраньне валоў неўтаймаванае буры, што ты насылаеш, адзін па адным, на гаротных пыхліўцаў».
Пры гэтым абодва апавяданні ўтрымліваюць інтрыгу і маюць нечаканы фінал.
У першым тэксце герой — актыўны ўдзельнік падзей: ён вымушаны з’ехаць з кватэры на патрабаванне гаспадара і праз абмежаванасць у сродках здымае невялікі пакой-келлю ў старым замку. Насельнікі замка — дзіўныя істоты, і назіранне за імі, як і вымушаныя адносіны з некаторымі з іх прывядуць у выніку да нечаканай развязкі.
У другім апавяданні доўгі, туманны ўступ, пасля якога мы заспяваем змучанага пахмеллем героя каля акна. Праз яго той назірае шумную вуліцу вялікага горада і надзвычайнае здарэнне, якое паспрыяе сенсацыйнай гістарычнай знаходцы.
Развагі і рэфлексіі, назіранні за сабой у геаграфічных і жыццёвых каардынатах, якія не да канца зразумелыя чытачу, робяць гэтыя тэксты абстрактна-ўніверсальнымі. Ведаючы канкрэтны пункт на мапе, час і біяграфічную даведку пра героя, іх складаней было б прымерыць на сябе. А так — гэта ледзь не пра кожнага з нас:
«Уся мая цяпершчына, уся будучыня былі адно запаволеныя, расцягнутыя, бясконцы момант мінуўшчыны, і як не меў я апоры ў ёй, не зазнаўшы дагэтуль грунту, гэтак цяглася мая нетрываласць скрозь усё й уся, дзе б я ні быў».
Адна з ключавых тэм апавядання «Рымская дарога» — смерць. Развагам пра яе ўспрыманне сучасным чалавекам, пра маштаб свету і маштаб чалавечай адзінкі аддадзена багата аўтарскай ўвагі.
«Малады, амбітны, свет доўгі час ствараў і назапашваў створанае, аж датуль, покі ўсе мажлівыя віды тварэнняў не займелі ў ім мейсца. Нават самае нястрымнае, самае вар’яцкае ўяўленне не можа болей узбагаціць яго, ён, нібы пышны барочны сабор, раздушвае галоднага сведку сваёй вычварнаю веліччу, абрынаючы на яго ўсё, што мае, усю аздобу свайго распешчанага нутра. Гэтак буяць відамі, гэтак палка квітнець можна толькі на заранку, толькі ў сіле сталення. Але ж гэтая маладосць свету — ягоная й найгалаўнейшая загана, бо, дужы ствараць, ён яшчэ занадта малады і нягеглы, каб даць рады такой надмернай колькасці створанага й ператравіць хоць бы частку яе».
І звяртаючы пасля гэтага позірк на чалавека, аўтар дадае: «Але чалавек — крохкая істота, ён не ты, свеце. Яго вытрываласці не хапіла, каб пратрымацца даўжэй за той друз, які гэтак шчыльна яго атачаў, і ён захлынуўся. Лішак сэнсаў, лішак зместаў».
Цяжар гэтага лішку на сваіх плячах рана ці позна адчувае кожны.
Галоўны герой прозы Змітра Крэса — мова. Яна быццам аднекуль з мінуўшчыны, і ты спачатку намагаешся прыгадаць: хто так пісаў? Не, ніхто. Хіба што Марыю Роўду гэта аддалена — у яе няўлоўна жаночая, а ў яго няўлоўна мужчынская манера — нагадвае. Аўтар ні разу не дазваляе сабе пайсці лёгкай сцежкай, сказаць штосьці проста. Таму нават апісанні навязлівых суседзяў гучаць так: «Непадзельныя, як клопат; неадчэпныя, як сорам; непазбыўныя, як мінуласць грэшніка».
«Светлае здзіўленне. Бадай, гэтае пачуццё прэваліруе пасля знаёмства з кнігай, — напісаў Валер Гапееў. — Здзіўленне ад мовы — складвалася такое ўражанне, што мне падсунулі тэкст аднекуль з сутарэнняў музея, я чытаю старонкі, напісаныя незвычайнай, «старой» мовай (якая быццам бы існавала), словы з якой часам невядомыя мне, а вядомыя гучаць недзе нязвычна. Разам чытанне пераўтвараецца ў інтэлектуальную гульню, у якой мне прапануецца адзначаць, адкрываць, разумець.
Здзіўленне ад таго, што такі тэкст з’явіўся ў нас вось тут і цяпер. Незвычайна глыбокі, ён скіраваны на даследаванне самога сябе, душы чалавека, ён без прэтэнзій на скандальную вядомасць, ён ціхі, як плынь паўнаводнай ракі».
Гэта тэксты, у якія проста так не ўскочыць. Яны прымушаюць запаволіцца, смакаваць словы. Тут не атрымаецца слізгаць вачыма па радках: толькі поўнае заглыбленне дасць магчымасць атрымаць задавальненне. І задавальненне гэтае не для ўсіх.
Патрэбны адпаведны душэўны стан, каб даверыцца тэксту і ісці за ім туды, куды ён вядзе, прымаючы ягоную складанасць, непразрыстасць, шматзначнасць. І тады, магчыма, вам напоўніцу адкрыецца ягоная прыгажосць:
«Ціша была тут гэтулькі ёмістай, як бывае хіба што ў бібліятэках, дзе дух роздуму выштурхоўвае з паветра ўсё другаснае, дробязнае, пакідаючы чалавека аголеным проці ўласнай бязлітаснай і ўсёпранікальнай свядомасці».
Зося Лугавая.
Светлае здзіўленне. Бадай, гэта пачуццё прэваліруе пасля знаёмства з кнігай. Здзіўленне ад мовы – складвалася такое ўражанне, што мне падсунулі тэкст аднекуль з сутарэнняў музея, я чытаю старонкі, напісаныя незвычайнай, “старой” мовай (якая быццам бы існавала), словы з якой часам невядомыя мне, а вядомыя гучаць недзе нязвычна. Разам чытанне пераўтвараецца ў інтэлектуальную гульню, у якой мне прапануецца адзначаць, адкрываць, разумець.
Здзіўленне ад таго, што такі тэкст з’явіўся ў нас вось тут і цяпер. Незвычайна глыбокі, ён скіраваны на даследаванне самога сябе, душы чалавека, ён без прэтэнзій на скандальную вядомасць, ён ціхі, як плынь паўнаводнай ракі.
Здзіўленне ад таго, наколькі сам тэкст адпавядае нашым думкам у сэнсе іх звязнасці – гэта ж мы запісваем свае разважанні кароткімі сказамі, каб быць пачутымі і зразумелымі, а паспрабуйце прааналізаваць, паглядзіце збоку на свае думкі – яны ж без кропак, яны звязаныя і бясконцыя, яны імчаць ва ўсе бакі ад згаданага аб’екта: мы думаем пра дом, а ў галаве дзверы і аканіцы, мокрая і светлая пашараваная падлога, покуць з абразамі, выцвілая цырата на стале, вялікі самаробны слон, печ злева і трэшчынка па тынкоўцы, якая мроілася вам лініяй берага Афрыкі…
Давайце я вам прывяду кавалачак тэксту:
Яна глядзіць на мяне — і я па шчырасьці не разумею, што гэта за існасьць сузірае мяне яе вачмі. Палахлівая, як сонечны блік, няўлоўная, як раніца, неспасьцігальная, як перашэпт водаў у стаўку. Ціхія, рахманыя, глыбокія, мудрыя — дзьве яркія сьцежкі ў неабмежаваны іншасьвет, дзе “я” губляецца ў “мы”, а “мы” ўсё ніяк не сальецца ў “яны”, як бы шчыльна яно — “яны” — не падступалася. У іх гатоўнасьць бегчы й ратаваць сябе да апошняга ўздыху сумяшчаецца з прыняцьцем скрайняй ахвярнасьці, целаспаленьня. Вышэйшы ад нашага лад, недасяжны ані сэрцу, ані розуму; еднасьць супрацьлегласьцяў, у якой пазасталая ад іх сярэдзіна — тхлань вечнасьці, што бесьперапынна родзіць і сьцінае гэтакіх істот: пустых, безабаронных, хуткацечных і шчасных у сваім скорым сыходзе. Сапраўды шчасных, бо як іхны заўсёдны страх тоесны існаваньню, гэтак і канец яго, хай сабе гвалтоўны, поўны пакуты й цярпеньняў, ёсьць насамрэч вызваленьнем.
Адзіная прыкрасць падчас гэтага чытання: як ніякі іншы, але гэты тэкст мне б хацелася чытаць з папяровай кнігі. Каб быў поўны тактыльны кантакт, каб чуць перагортванне старонак, адчуваць пах паперы. Аўтар паведамляе, што кніга павінна выйсці на паперы. Далібог, набуду ў бібліятэку.
Проза ад паэтаў – не рэдкасць у нашай літаратуры. Бадай што адзінкі паэтаў пакуль застаюцца без празаічнага вопыту. І па шчырасці, нешта незвычайнае я чакаў ад Зміцера Крэса – бо ранейшае знаёмства похапкам з ягонай творчасцю абнадзейвала. Чакаў той самай паэзіі ў тэкстах, якая, да прыкладу, так мякка гучыць у Някляева ў ягоным “Аўтамаце з газіроўкай…”. Мае спадзяванні апраўдаліся напоўніцу.
Пра што кніга? Два апавяданні. Памерам з дзве аповесці.
Гэта экзістэнцыялізм чысцейшай вады, без аніякіх прымесяў палітычных і адценняў пачуццёвасці. Сама назва першага апавядання – “Замак” – і ягоны пачатак мімаволі варушаць памяць у бок кафкіянскага Замку. І ёсць, ёсць сугучнасць. Яна – у глыбіні капання. Але Зміцера Крэса не займае тое, што мы завём абсурднасцю, сюррэалізмам. Ён даследуе самога сябе, сябе ў прасторы, вывучае прастору.
Шкада, што ні разу не літаратуразнавец – гэты тэкст просіцца быць прэпарыраваным адмыслоўцам.
…Пільнае вока ўбачыць тут канфлікт як рухавік, чытач, які прагне скандальных прызнанняў ды пікантных падрабязнасцей, палічыць кнігу сумнай. Для таго, хто разумее мову і любіць яе – тэкст стане прахалодным цяньком пад велічнай ліпай на лавачцы недзе ля роднай хаты.
Вязь тэксту густая, яна зацягвае, лёгка змушае цябе да поўнага адхілення ад вонкавай прасторы – ты хочаш зразумець, ты адкрываеш свет героя, зазіраеш у ягоную душу. Пры ўсім, зазначу яшчэ, што ў апавяданнях ёсць таямніца – і яна прыцягвае не менш за повязь тэксту. А вось разгадка ці дасца некаму сама – тое невядома. Адно скажу, што, напрыклад, фінал першага апавядання прымушае шукаць інтэрпрэтацыю, што само па сабе – цудоўна, бо колькі чытачоў – столькі інтэрпрэтацый.
Не хочацца гучных слоў, але ж скажу, што гэта кніга – з’ява. І вельмі ўсцешаны, што яна ў нас цяпер ёсць.
P.S. Варта дадаць яшчэ два словы. Пісаць у такім стылі, вытрымаць яго бездакорным ва ўсім тэксце – велізарная праца, згадзіцеся. Зрэшты, і пра другое трэба сказаць, згадваючы сённяшнюю сітуацыю з кнігавыданнем: прафесійная, адказная работа рэдактара і карэктара.
В.Г.