Нішто не з’яўляецца з ніадкуль. Кожная з’ява культуры мае за сабой гурт зацікаўленых, а часам аднаго чалавека, які зрушвае справу з месца. На жаль, з-за розных прычын мы не заўсёды аддаём такім людзям належнае, і вельмі прыемна, калі несправядлівасць выпраўляецца.
У выдавецтве «Беларуская навука» ў 2023 годзе пабачыла свет манаграфія, прысвечаная збіральніку і першаму папулярызатару нашых народных спеваў — Антону Грыневічу.
Абапіраючыся на працы папярэднікаў, даследчыца песеннай культуры Яніна Грыневіч абагульніла звесткі пра нястомнага збіральніка фальклору, а таксама падзялілася ўласнымі архіўнымі росшукамі, аздабляючы багатай гістарычнай фактурай яго біяграфію.
Выхадзец з беззямельнай збяднелай шляхты Антон Грыневіч нарадзіўся 3 мая 1877 года, скончыў Дзісенскае гарадское вучылішча і з 19 гадоў жыў у Санкт-Пецярбургу, дзе працаваў на розных пасадах чыноўнікам. Паралельна атрымліваў адукацыю на вячэрніх курсах і курсах Шклоўскага кадэцкага корпуса. Тое ж і з адукацыяй музычнай — курсы, прыватныя ўрокі, саманавучанне і кансультацыі ў кампазітараў. Дзейнасць збіральніка-фалькларыста распачынае ўжо ў 1906 годзе.
Ашчаджаючы грошы з невялікага заробку (30–45 рублёў у месяц), ледзь не кожнае лета выбіраецца ў экспедыцыі. Адна з іх апісана відавочцам і прадстаўлена на старонках газеты «Наша ніва» (1911): «В. Жукоўка, Мінская губ. і пав. Нідаўна прыезджаў да нас с Пецярбургу сабірацель беларускіх песень — А. Грыневіч. Гоману, страху нават, а посьле сьмеху на ўсю вёску хапіло. Дурнейшыя людзі думалі раздзьмуць гэту чыста навучную справу — ў палітычную і напужаць вясковых. Але дурнямі ўсіх ня зробіш. Знайшліся і кабеты, і дзяўчаты з лепшым розумам, чым іншые мужчыны і ахвотна пайшлі запісаць мейсцовые песьні чэлавеку, каторы траціць дзеля гэтаго час, здароўе і грошы…»
Антон Грыневіч паступова распрацоўвае і удасканальвае методыку збору і апісання песень. Фіксуе словы і мелодыі, спрабуе вышукаць найбольш старажытныя матывы. З гэтай прычыны асаблівую ўвагу надзяляе непісьменным спявачкам, якія ніколі не выбіраліся ў горад. Паралельна заахвочвае сяброў-пісьменнікаў па пецярбургскім атачэнні, у тым ліку Янку Купалу і Язэпа Драздовіча, вясковых настаўнікаў, касцёльных арганістаў.
У кнізе асабліва падкрэсліваецца наватарства Антона Грыневіча ў справе папулярызацыі беларускай песні. Ён шчыра лічыў, што народны спеў павінен адыграць вялікую ролю ў выхаванні моладзі, а таксама ўвогуле беларусаў, у тым ліку праз народны тэатр, які ў тую пару нельга было ўявіць без танцаў і хору. Пачынае рыхтаваць дапаможныя матэрыялы.
Ужо на пачатку ХХ стагоддзя біў трывогу і папярэджваў, што адыходзіць старая спеўная традыцыя. У вёсках рэдка пачуеш старыя песні, а месца іх займае вульгарная лірыка.
Атрымаўшы выдавецкі досвед у суполцы «Загляне сонца і ў наша ваконца», у 1910 годзе адкрывае ўласную справу і выпускае зборнікі «Bielaruskije piesni z notami» (1910), «Bielaruskije piesni z notami» (1912) — першыя спеўнікі з песеннай творчасцю беларусаў у папулярным фармаце. Да таго ж друкуе кнігі Янкі Купалы і Якуба Коласа, Уладзіслава Галубка і інш. (па некаторых звестках, адзін са «спеўнікаў» з подпісам укладальніка яшчэ ў 1950-я гады захоўваўся ў сям’і Багдановічаў і, магчыма, быў перададзены з архівам паэта ў АН БССР).
Дзесьці «па-дзіцячаму наіўны» (Паўліна Мядзёлка) у сваёй адданасці беларускай справе, ён часам станавіўся ахвярай уласнай даверлівасці, у тым ліку і праз «паплечнікаў» па адраджэнскай справе. Чаго вартая згаданая ў кнізе гісторыя з невяртаннем «Нашай нівай» 257 рублёў за рэалізаваныя імі выданні Грыневіча.
Стваралася ўражанне, што не асабліва ўладкаваны па жыцці «збіральнік» адкрываўся кожнаму, хто праяўляў да яго справы хоць нейкі інтарэс і сімпатыю — пачынаў рабіць бясконцыя планы супрацы і добра, калі хоць якая частка іх рэалізоўвалася.
Не атрымлівалася наладзіць і асабістае жыццё. Так, сярод іншага прыводзіцца абвестка ў «Брачную газету», якая так і не была надрукавана ў ёй з-за падзей 1917 года: «Предст., интел., трудол., обязанности военный, 40 л. Желает жениться на дев. или один. вдове 30–40 л. симпатичной, мягкого нраву жел. полностью или отчасти обеспеч. либо капиталом либо делом, хозяйствен., специальным знанием необход. въ современной жизни и т. п. Посредница без аванса приемлема. Фот. карт. въ Редакціи. Писать серьезно съ указ. непосредств. адреса. Леонтьевский 17 ред. Сидоровой №…»
Хочацца яшчэ раз звярнуць увагу на тое, што ў кнізе прадстаўлена не сухая біяграфія, хаця Яніна Грыневіч абапіраецца на шматлікія дакументы і тагачасныя публікацыі, а жывы паслядоўны расповед, які раскрывае панараму беларускага адраджэння пачатку ХХ стагоддзя, а таксама дзейнасць першых беларускіх навуковых інстытуцый пасля ўсталявання савецкай улады.
Стракатая геаграфія, шматлікія паплечнікі і спадарожнікі, лёс самога Антона Грыневіча, які ва ўсёй гэтай каламесе рэвалюцый, войнаў і палітычнага пераследу працягваў сваю справу.
Добрай ілюстрацыяй гэтай «несупыннасці» з’яўляецца запіс, які збіральнік зрабіў у Лукішках, калі быў арыштаваны польскай дэфензівай:
«Дзе ты быў, дзядулька мой, дзе ты быў, міленькі мой,
На кірмашы, бабка, на кірмашы, любка, на кірмашы, сівая галубка…».
Акрамя непасрэдна самой манаграфіі, у кнізе прадстаўлены факсіміле выданняў: «Bielaruskije piesni z notami» (1910), «Bielaruskije piesni z notami» (1912), «Народны сьпеўнік: на 1–3 галасы» (1920), «Школьны сьпеўнік» (1920), «Беларускі дзіцячы сьпеўнік з беларускіх народных матываў і лірыкі, сабраных ў 1905—1924 гг.» (1925), брашура па выхаванні «Як трымацца змалку» (1920), падборка сабраных песень, у тым ліку ад знакамітых дзеячаў беларускай культуры.
Дзеля навучання беларусаў музычнай справе па-беларуску Антон Грыневіч распрацоўвае ўласную музычную тэрміналогію: «нотная драбінка» (аналаг нотных лінеек), «адступы» (інтэрвалы), «звышок» (дыез), «зніжок» (бемоль), «зваротнік» (бекар), «пераважка» (сінкопа), «лучка» (ліга), «тонаход» (гама), «клінчык» (легата), «моцка» (акцэнт) і г. д., якія павінны былі спрасціць разуменне нотнай граматы для дзетак і малапісьменных аматараў спеваў, бо чужаземныя словы «мучылі памяць і туманілі разуменне». У той жа час падкрэсліваў важнасць вывучэння ўніверсальных італьянскіх абазначэнняў, «каб магчы карыстаць нотамі ўсяго сьвету».
Праглядаючы факсіміле дзіцячых спеўнікаў, вочы выхапілі знаёмыя:
«Ладу, даду, ладкі
А дзе жылі? Ў Бабкі.
А што елі? — Кашку.
А што пілі? — Бражку»…
І такое:
«Ку-ю, ку-ю но-жку, па-е-ду ў да-ро-жку,
Да-ро-жка кры-ва-я, ка-былка сьля-па-я…»
І зрабілася крыху вусцішна, што ў дзяцінстве мог не пачуць гэтых радкоў з вуснаў старэнькіх ужо дзядулі і бабулі. Тое ж і пра іншыя, «дарослыя» песні, якія сталі неад’емным кодам нашай культуры і захаваліся ў тым ліку праз руплівасць Антона Грыневіча.
Кніга «Як нацыя вучылася спяваць…» прысвечана памяці настаўніка Яніны Грыневіч — Арсеня Ліса. Падаецца, што ён быў бы ўсцешаны, прачытаўшы працу сваёй вучаніцы.