Хвалі на бераг
Пра кнігу Алеся Місуны “Простыя людзі”
Што такое катэгарычнасць, я ўсвядоміў у дзяцінстве, калі ездзіў па хлеб. Аднойчы ўладная прадавачка сказала стракатай панылай чарзе пасля трох гадзін чакання: “Хлеба сёння не будзе!” І стала невыносна горка. Бо другі дзень ехаў дарма і дарма чакаў. Таму да катэгарычнасці ў допісах, у размовах стаўленне ў мяне досыць хваравітае.
Ганна Севярынец напісала была ў сваім водгуку:
Мне падаецца, аповесць «Па што ідзеш, воўча?» нарэшце вычэрпвае тэму нашых агульных пакут да дна. Гэты тэкст з тых, пасля якіх нельга ўжо пісаць пра тое самае — заўсёды будзе выглядаць другасна.
І стала трохі балюча, трохі крыўдна. Выходзіла, болей пра мінулую Беларусь пісаць няма патрэбы. Тэма вычарпаная, сказалі. Усё будзе другасна.
Сёння я кажу: няпраўда. Хоць бы таму, што нельга бяду людскую вычарпаць адной кнігай. Таму, што людскіх лёсаў, напоўненых горам, у якіх – Беларусь, хопіць не на адну яшчэ кнігу, на многа кніг хопіць, і няма падстаў не вяртацца туды, не шукаць там карані і прычыны, той самы беларускі код, які маем сёння, які зрабіў нас такімі, якія мы ёсць. Калі хочам далей быць.
Урэшце, маю доказ. Алесь Місуна. “Простыя людзі”.
Сталыя наведвальнікі суполкі “Толькі пра мову” ведаюць спадара Алеся. Многія чытаюць з задавальненнем ягоныя ясечкі. Але кніга “Простыя людзі” – гэта не ясечкі. Гэта – лёсы.
Найперш пра кнігу вось што скажу. Мова – вельмі няпростая. І неспрактыкаванаму чытачу будзе цяжкавата. Тут не проста складаныя сказы, тут і складаназалежныя ў складаназалежных. Тут сказ – на абзац, тут думка чапляецца за думку, тлумачыць папярэднюю, выцягвае наступную – і так некалькі радкоў. Не пачытаеш похапкам… Як да шчырага і шчымлівага аповеду старога чалавека, тут трэба цішыня і павага. Трэба ўслухацца, пачуць інтанацыі, пахі і сухое шапаценне слоў.
І якая ж багаценная, якая шчодрая на сакавітыя і самавітыя беларускія слоўцы мова! І вось што так заўважна: не ад нечага ці ад некага, а адтуль, з жыцця аўтара выразы і словы, і ўсе гэтак падбіваецца адно да другога, так роўненька кладзецца, рыхтык стажок сена на лузе.
Саграшыў з кнігай “Простыя людзі” – ніколі раней не чыркаў на старонках, а тут не змог утрымацца, хацелася пасля падзяліцца тым, што ўразіла, выклікала ўсмешку, кранула, усцешыла.
Вось глыбокая захаваная на донцы душы трагедыя героя:
Гульня нейкая выходзіць: улада робіць выгляд, што паважае і дзякуе табе за гераізм, якога не было, а ты прымаеш ейныя падарункі і моўчкі згаджаешся з гэтым падманам.
Нечаканае слова:
Дабітнасць, толк ва ўсім былі не вынікам нейкіх высілкаў, не напаказ…
Тэхніка ў нас бывае дабітая, дарогі дабітыя. А тут – дабітны. Гэта, у прынцыпе, якасны. Але, канешне, сэнс куды больш глыбокі. Не проста якасны, але даведзены да выключнага ладу, з сэрцам зроблены, з душой. Дзеля сябе, бо так – заведзена.
Вось сусед у хату рана-рана заходзіць… Дзевяць з дзесяці ці нават дзевяноста дзевяць са ста сённяшніх пішучых уставілі б далей “павітаўся”. А ў нашага аўтара чытаем:
Акуратна прычыніўшы дзверы, сусед аддаў добрай раніцы, сказаў нешта пра восеньскую сухмень…
Канешне, беларусы не жадаюць добрай раніцы, гэта калька. Толькі “дабрыдзень”. Але вось жа, два абзацы вышэй пачыталі мы пра гэтага суседа – характарыстыка чалавека, дзе ні дадаць, ні адняць:
Застаўся адзіным на ўвесь раён падпісчыкам газеты “Правда”.
Гэты пажадае добрай раніцы, канешне. А героі Алеся Місуны далей у тэксце аддадуць нармалёва добры дзень…
Але ж як правільна і як забыта: аддаў добрага дня! І колькі тут прыхаванага сэнсу: не проста прывітаўся, не пажадаў, але – аддаў.
Яшчэ такія беларускія слоўцы і выразы, паўзабытыя, але захаваныя аўтарам:
А дровы… сырыя, не ўпаліць.
Тут, як кажуць, скончыў поп свята і царкву спаліў
Хлопцы карагодзілі, яшчэ перабірала, з кім у танцы ісці, а з кім не.
Два сказы няпоўных пра грыбы:
…па грыбах блытаючыся
…можа, грыб які падымем.
А так бацька пра сына, які перайшоў мяжу (за польскім часам) ды стаў там савецкім міліцыянерам, напачатку пісаў, перадавалі лісты, а пасля замоўк. Колькі тут сэнсу:
Казаў, што сын прапаў. Можа, дзе і жывы, а чалавека няма.
Апошняе зразумела толькі многа пазней.
Тут пра памер зямлі:
Той бульбы, загончык, кату пакаціцца.
А тут пра нараджэнне пазашлюбнага дзіцяці:
– А ў нас з ім ужо і дзіця знайшлося, хлопчык.
Жыццёвая мудрасць:
– Далёка б ты быў без бабскага толку!
Сказ без каментарыяў:
Галасіць – гэта ў вёсцы здаўна такая назва галасавання пайшла.
Тут пра ранішні сенакос, зусім трошкі прывяду слоўцаў:
Вельмі любіў… яшчэ крыху сонныя далягляды, да краёў налітыя сырадоем туману сподачкі нізінак
А колькі там яшчэ прыгажэнных тропаў – у кожным аповядзе, на кожнай старонцы.
Вобразнасць – гэта асаблівая адметнасць Алеся Місуны. Ён імкнецца даць максімальна дакладную карцінку чытачу, каб той адчуў тое ж, што бачыў і адчуваў аўтар. Амаль што фатаграфічная апісальнасць, але пры гэтым – такая багатая на метафары, параўнанні. Пэўная паэтычнасць у пейзажах. І – людзі. Адсюль і поўнае апусканне ў змест. Ты ўжо – там, у тым лесе, ля былога хутара і табе тхне ад галавешак спаленай хацінкі, у якой у падполлі падчас падпалу і пажару сканала і яе гаспадыня, шляхцянка Леакадзія Багаткевіч, якую лёс пераўтварыў у самотную страшную Ляўкасю, вылезлую з лесу Бабу-Ягу, якой пужалі дзяцей:
– Жыццё ў яе так склалася. А цяпер во, калі Бог, дык і людзі – кпяць, і ў вочы і за вочы насміхаюцца. У вёсцы многім да яе далёка.
Не буду больш пісаць пра трагедыйнасць, злыбеду, гора горкае, няшчасці. Пра ўсё ўрэшце можна сказаць усяго двума словамі героя адной ясечкі спадара Місуны: “Перажытачная жысь”.
Пра іншае, адметнае і нечаканае, пра што нідзе раней не сустракаў. Людзі Алеся Місуны – непадзельныя ад сваёй зямлі. Яны быццам тая ж прыродная існасць, што лес ці балотца. Беларусы аўтара звязаны з прыродай да такой ступені моцна, што самі яны – частка прыроды. Яны арганічна існуюць у ёй, яны не гаспадары, не заваёўнікі. І быццам роўныя таму лесу, не вышэй за валуны. Ніхто не вытыркаецца, непрыкметныя быццам, яны ці не раствараюцца ў той зямлі, яны робяцца часткай яе, і таму так балюча, калі баліць ім, бо адчуваеш, як баліць тады ўсёй старонцы, як захлынаецца яна ад усмактанай крыві, як глушаць яе роспач і крыўда, і як ёй невыносна балюча ад той несправядлівасці, што паспытваюць яе насельнікі. Бо ж ведае зямля, адчувае: знікаюць яны, яе дзеці, і сама яна прыходзіць у заняпад, буяе пустазеллем, пакрываецца язвамі пажарышчаў ды спарахнелых сядзіб. І разумееш: сыдуць яны, і сыдзе яна. Нешта іншае будзе, іншая зямля, іншая краіна, ды не яна.
І як тут не прывесці словы пра лёс маленькага, палахлівага чалавека, які меў ганаровыя ваенныя ўзнагароды ад Англіі і Польшчы, ды так і памёр, ціхім і непрыкметным, нікому не патрэбным, хіба дзве жаночыя душы засмылелі болем:
…[чалавек] так і сыдзе, ціха знікне назаўсёды, як паглынаецца ў пяску забыцця хваля, сустрэтая ласкавым, але бяздушна-абыякавым берагам.
Беларусы – тыя, дзе кожнае пакаленне бы тая хвалька, што набягае на пясок і знікае ў ім беззваротна…
І ва ўсім тым беспрасвецці паказвае Алесь Місуна адзін такі цёплы, такі жаданы агеньчык: зробленае табой дабро ніколі не прападзе, вернецца, адгукнецца, спраўдзіцца на тваім лёсе. Хай ты і крадком яго зрабіў, насуперак уладзе ці нават сваім блізкім, але калі было тое дабро сапраўдным, хрысціянскім, калі жывую душу пашкадаваў – адплаціцца табе утрая.
Маленькі агеньчык. І грэе больш таму, што вераць людзі ў ягонае цяпло. Бадай што адзінае, у што яшчэ хапае моцы верыць.
В.Г.
ЗЫ разумею, што кніга магла б мець больш мастацкую вокладку. Разумею, што і назва яе зусім без прэтэнзій на камерцыйны поспех. Аўтар проста не меў гэта на мэце.