«У вёску Крупа, дзе знікаюць нябожчыкі, па размеркаванні прыязджае малады настаўнік Антон. На картах вёска – усяго толькі кропка сярод балот і лясоў, але тутэйшыя вераць у старажытныя забабоны і жывуць паводле традыцый продкаў…»
Ужо сама анатацыя новага рамана Макара «Ніці» рыхтуе чытача, што ў кнізе будзе адбывацца супрацьстаянне вёскі і горада: малады настаўнік Антон са сталіцы («асфальт на сене», калі перакруціць стральцоўскую формулу) шукае рацыянальнае тлумачэнне вясковым забабонам. Увогуле супрацьстаянне такога кшталту мае ў беларускай літаратуры доўгую традыцыю і нагружанае многімі сэнсамі і кантэкстамі. У рамане «Ніці» яно падкрэсліваецца яшчэ і моўна: настаўнік і жыхары вёскі па-рознаму размаўляюць. Калі настаўнік гаворыць літаратурнай беларускай мовай, то ў вёсцы карыстаюцца чымсьці накшталт дыялекту. Ад літаратурнай мовы ён адрозніваецца дзвюма рысамі: пастаянны паўтор часціцы «то» і суфікс ці флексія «-ка», якая дадаецца амаль да ўсіх дзеясловаў (незалежна ад формы, але непаслядоўна, часам ёсць, часам няма) і да некаторых (рэдкіх) прыслоўяў. Ні «то», ні «-ка» ніякага граматычнага ці сэнсавага значэння не маюць.
Гэты лінгвістычны кадаўр моцна чапляў мяне падчас усяго чытання, мне хацелася зразумець, адкуль ён з’явіўся. Магчыма, вырас з прастамоўных форм тыпу «тутака» і «тамака» і расійскай формы тыпу «давай-ка» (дзе «-ка» змякчае катэгарычнасць загаднага ладу). Я пагугліла, выявілася, што такая флексія ёсць яшчэ ў кіргізскай, татарскай і якуцкай мовах, дзе ўтварае давальны склон. Таксама выкарыстоўваецца ў балгарскай, македонскай і некаторых іншых мовах – але заўсёды (апроч рускага «давай-ка») толькі з назоўнікамі. У «Ніцях» жа з’яўляюцца такія формы, як «разумеешка», «распавядука», «жывуцька», «адыходзімка», «сказаўка», «працуюка», «нарадзіласяка». Такая сабе мова «тофслаў і віфслаў» – у адной з казак пра «Мумі-троляў» Тувэ Янсан ёсць такія істоткі, Тофсла і Віфсла, якія да кожнага слова дадаюць «-сла»: ясла прыйшоўсла. Відавочна, што адзіная функцыя такіх моўных штук у рамане «Ніці» – паказаць, што настаўнік і вяскоўцы ў чымсьці (але ў чым?) вельмі моцна адрозніваюцца. Але ў выніку атрымліваецца, што на працягу ўсёй кнігі, старонка за старонкай, вяскоўцы гавораць бязглузда, смешна і інфантыльна. Прычым у асноўным гэта нашмат старэйшыя за Антона настаўніцы.
Ёсць да чаго прычапіцца і ў мове ўвогуле – нечакана ў кнізе выдавецтва «Янушкевіч» з іх стандартамі пабачыць паслядоўнае «прабачце мяне».
Сюжэт спойлерыць не буду, бо ў яго аснове ляжыць загадка, якую галоўны герой мусіць разгадаць, але ў выніку ўсё круціцца вакол усё таго ж заяўленага ў анатацыі супрацьстаяння: рацыянальны горад і забабонная вёска. Як думаеце, хто ў гэтай сітуацыі акажацца на вышыні – няўжо смешныя вясковыя настаўніцы ва ўзросце?
Вядома, пра вёску можна пісаць крытычна – гэта не святарная карова. Апошнім часам з’яўляецца шмат тэкстаў пра вёску, у тым ліку пра вясковую магію. Магчыма, «Ніці» – гэта пародыя на старую новую традыцыю пісаць пра вёску надта ўзнёсла. Але нават у гэтым выпадку высмейванне вёскі здаецца мне ў рамане непрапарцыйным.
