Паэтычны зборнік, які сам па сабе выглядае як твор мастацтва. Незвычайны, яркі дызайн робіць гэтую кніжачку заўважнай сярод іншых.
📝 Я раней вершаў Наталкі Кучмель не чытала. Адзіная, як я зразумела, ейная кніга выходзіла ў 2005 годзе. Сама паэтка ў інтэрв’ю, якое змешчана напрыканцы цяперашняга выдання, кажа: “У мяне паэзія – пабочны прадукт жыцця”. Магчыма, гэта і ёсць тлумачэнне, чаму вершаў няшмат.
📚 Вершы падзелены на два блокі. Першы – “На вуліцы, якой ужо няма”, – вершы, напісаныя пасля 2005 года. Другі – “Залатое на сінім”, – выбранае са зборніка “Імгненні”, і гэта вершы 1988-2005 гадоў.
💙 Я спачатку не звярнула ўвагі на гэтае дзяленне і даты, але адчула, што ў другой палове зборніка паболела любоўнай лірыкі. А мне з ёй апошнім часам складана. Перажываю нейкую трансфармацыю ў сваім стаўленні да ролі кахання ў жыцці чалавека, і занадта вострыя пачуцці мяне ў літаратуры цяпер хутчэй раздражняюць, чым кранаюць.
✨ Але якія ж прыгожыя, якія кранальныя ў Наталкі Кучмель назіранні за прыродай, за горадам і вёскай, ды папросту за жыццём.
📌 Дзень прыбыў. На застылым жалезе
Блікі граюць, і хочацца жыць.
Між машын па натрушаным снезе
Голуб круглы драбненька бяжыць.
📘 Магчыма, гэта ўжо ўзроставае 😅, але для мяне цяпер ледзь не самае каштоўнае ў паэзіі – нейкае дробнае назіранне, імгненне, схопленае выпадкова, апісанае проста і пры гэтым – праз нейкую незвычайную дэталь.
📌 …Толькі вестуном нядальнай ночы
Цераз двор па вечаровых справах
Кот бадзяжны з годнасцю прамуе –
Хвост закрутам, як у леапарда.
👇🏼 Крыху больш вершаў пакіну ў сторыз, а тут напрыканцы няхай будзе такое. На словах “расліны толькі што пілі” я проста млею і, здаецца, адчуваю гэта скурай.
📌 Пах вільгаці і пах зямлі.
Пад сонцам травеньскім – як быццам
Паветра вогкае дыміцца,
І з панадворку ў шкло цяпліцы
Калоцяцца два матылі.
Расліны толькі што пілі:
Вада спаўзае па лістоце,
І хочацца, каб так плылі
Стагоддзі ў сонечнай самоце –
Нібы хвіліны працяклі…
Вельмі дзіўнае пачуццё як для літаратурнага крытыка: гартаеш зборнік з пачатку ў канец і з канца ў пачатак, перачытваеш асобныя вершы, спрабуеш на смак асобныя радкі, праводзіш з ім дзень, два, тры і напрыканцы разумееш, што зусім нічога не хочаш сказаць. Не хочаш адсочваць трэнды і традыцыі, не хочаш высвятляць канцэпты і метады, не хочаш яго ані змяшчаць у нейкую плынь, ані вымаць з яе, увогуле не хочаш расчахляць хірургічны інструмент літаратуразнаўцы, а хочаш проста мець і ў сумны час — перачытваць.
Я не ведаю, ці гэта добра для аўтара і для зборніка. Відавочна, гэта нядобра для крытыка. Адзіны, хто выйграе ў такім раскладзе — чытач.
Але што ж ты зробіш: каб забяспечыць сцежку ад аўтара да чытача, патрэбны жа іншы раз і крытык! Добры ці злы — няважна, але каб быў. І, баюся, у выпадку з Наталкай Кучмель у наяўнасці гэтай сцежкі найперш зацікаўленая якраз не яна, а я: гэта мне карціць расказаць пра зборнік “Залатое” неяк так, каб не парушыць межы, не ўлезці ў цэльнае, не драбіць на кавалкі, а захаваць атмасферу і, не пабаюся гэтага слова, вайб.
Дарэчы, будучым чытачам я б раіла пачынаць чытаць зборнік з канца. Укладальніца Аксана Данільчык змясціла ў кніжку выбраных паэтычных твораў два непаэтычныя тэксты: колішнюю нататку аўтаркі “На фальклорную практыку” і інтэрв’ю “Права не пісаць, калі не хочацца”. Нататка мяне, шчыра кажучы, здзівіла (не зместам, а сваім знаходжаннем у кнізе), а вось гутарка — завершыла вобраз (альбо насамрэч — распачала, бо пасля яе давялося перачытаць вершы наноў).
Менавіта ў гэтай гутарцы — Наталка Кучмель у ёй вельмі нешматслоўная і скупая на фармулёўкі — адшукаліся некалькі ключыкаў да зборніка, якімі, падаецца, і трэба адкрываць гэты сусвет.
Першы — пра ўласную творчасць: “Я не хацела, каб мяне вучылі. Каб увогуле ў гэта хтосьці лез, тым болей чужы чалавек, якога я на гэта не прызначала”. Жаданне гэтае прагаворваецца ажно некалькі разоў, у розных адказах на розныя пытанні, тычыцца не толькі юнацтва, але і дарослай пазіцыі, і як жа прывабна глядзіцца яно на фоне звычайных прызнанняў “вучыўся у Купалы”, “мае старэйшыя таварышы”, “мае паэтычныя настаўнікі”, “арыентуюся на еўрапейскіх паэтаў”. Гэтыя вершы нараджаюцца самі сабой, з аднаго толькі жадання выказацца — прынамсі, так гаворыць пра іх аўтарка. Напэўна, адсюль у іх такая прывабная прастата, у якой нібыта няма цяжару пражытых літаратурай стагоддзяў. Аніякай слоўнай гульні, аніякіх спецыяльных вымудраў, адно толькі — убачаны свет. Ад таго, пэўна, у вершах Наталкі так шмат пейзажных замалёвак, нацюрмортаў, зафіксаваных імгненняў і так няшмат звонкіх афарызмаў альбо цяжкога роздуму. Гэта як дыханне — без прэтэнзій на нейкую надзвычайную асаблівасць гэтага натуральнага працэса.
Неба лікуе,
пацямнелі брады,
Чайкі святкуюць
вызваленне вады.
Другая думка — пра кропку зроку. Думка, безумоўна не новая (“і праймешся думкаю няновай”, як сказана ў адным з вершаў). “Галоўнае — вугал зроку, і дзе ёсць вось гэты адрозны ад іншых ракурс, там ёсць паэзія. А словы могуць быць якія заўгодна”. Менавіта ён, гэты “вугал зроку”, і ёсць сапраўдным зместам зборніка — для тых, хто любіць паўсюль шукаць змест. Ці магла б я яго сфармуляваць, канцэнтравана пераказаць прозай амаль восемдзесят вершаў?
Думаю, магла б. Падаецца, вугал зроку Наталкі Кучмель нечым падобны на вугал зроку харошага фатографа: заўважыць нешта побач — і надаць сэнс. Прычым сэнс не інтэлектуальны, а хутчэй чуццёвы, эстэтычны. Узяць у рамку. Спыніць і зафіксаваць. Зрабіць нешта зусім звычнае, няважнае, немаштабнае фактам мастацтва за кошт рытму, памеру, рыфмы і асаблівага настрою, які тчэцца з гэтых няўлоўных паэтычных тэхнік. Усё нягучна, асцярожна, без яркіх фарбаў, без перабольшанняў і прыхарошвання, усё нібыта няўлоўна — але вельмі дакладна. Умяшальніцтва аўтара ў рэальнасць у такім выпадку мінімальнае, але ўплыў — здаецца, гранічна магчымы. Той, які нараджаецца з умення кіраваць не кіруючы, увасабляць не ўвасабляючы.
З ціхім шасценнем, бы кнігі старонкі,
Вецер шаволіць лістоты руду.
Ў небе бязвоблачным месячык тонкі
Нізка ляжыць — запірае ваду.
Найлягчэй параўнаць гэтую паэзію з жывапісам, і нават параўнаць вельмі канкрэтна — з карцінамі Валерыя Шкарубы. Тая ж ціша, тая ж рухомая нерухомасць — і пільны, чэпкі погляд чалавека дзесьці па-за кадрам.
І гэтая кропка зроку пануе не толькі ў пейзажах. Звычайныя, агульныя для нас усіх пачуцці, сумневы, перажыванні гэтаксама схоплены ў моманце, зафіксаваны — і дадзены нам у імгненным эстэтычным адчуванні.
Але дагэтуль
Выклікае здзіўленне
Тое,
Што імем тваім
Могуць клікаць кагосьці яшчэ.
Калі ўжо казаць пра вайб — гэтыя вершы нібыта напісаныя для ціхага адзінокага вечара ў невялікім дамку на ўскрайку леса. Тады ўся звычайная мітусня і жыццёвая калатнеча падаюцца луской, шалупіннем, глядзяцца па-іншаму — драбязней, мізарней, затое нешта іншае — чыясьці колішняя усмешка, рух рукі, водбліск месяца — становіцца чамусьці важным, у яго хочацца ўгледзецца, але, сказаць папраўдзе, не хочацца шукаць прычын і наступстваў. Плысці па хвалях мімалётнага — і проста глядзець, не раскладаючы на рацыянальныя складнікі.
У старых рэцэнзіях і водгуках на тэксты Наталкі Кучмель можна сустрэць азначэнне: “імпрэсіянізм”. Ну так, гэта, мусіць, ён і ёсць, але вось гэтае жалезнае “-ізм” моцна дысануе з агульнай фанетыкай яе вершаў. Мо праз увесь зборнік мы не адшукаем такога спалучэння гукаў, і увогуле — аніякага скрыгату. Сапраўды “простыя словы, простыя рэчы”, і ў фанетыцы, і ў лексіцы, і ў сінтаксісе — для прафесійнага літаратуразнаўцы гэта ўсё прыкметы вялікага майстэрства і той самай “працы над словам”, а для звычайнага чытача — толькі атмасфера, толькі гэты самы “вайб”, адчуванне нейкай вельмі нескладанай праўды, да якой іншы раз так хочацца далучыцца.
Гэтаксама, як цяпер хочацца далучыцца і да маўчання аўтаркі — яна не піша ўжо некалькі гадоў, і зборнік “Залатое” — рэтраспекцыя, выбраныя вершы, напісаныя ў 1988-2010х. Ёсць паэты, маўчанне якіх — таксама выказванне.
І будзь блаславёны кнігадрук, які захоўвае ціхі, спакойны голас паэта ў часы ягонага маўчання.